Content

AGAD TANTRA

१. अगदतंत्र परिचय

अगद + तंत्र

अगद तंत्र

अगद ---

१. औषधम (च.चि.३)

विषम ज्वरात दैवव्यपाश्रय चिकित्सा सांगतांना वर्णन आलेले आहे.

मणीनामोषधीनां च मंगल्यांनाविषस्यच !

धारणादगदानां च सेवनात्र भवेज्ज्वरः ‼

अर्थ- अत्तम मणि किंवा औषधी, मागलिक द्रव्य आणि विष तसेच अगद धारण केल्याने रोगी विषम ज्वरापासून मुक्त होतो.

२. अगदत्व च युक्तस्य गदानामपुनर्भवात ! (काश्यप)

अर्थ - गद म्हणजे रोग, याला म्हणजे रोगाला पुन्हा जे होऊ देत नाही ते अगद म्हणजे औषध.

३. चरक चिकित्सा ९ - अगद म्हणजे विषहर औषध

४. धन्वंतरी निघंटु - कुष्ठ (कोष्ठकोळिंजन) वनस्पती

५. चर चिकित्सा १ - अरोगम / निरोगी

तंत्र ---

१. अष्टांगहृदय सूत्र १ = शास्त्रम

२. तंत्रमितरेतराभिसम्बध्दस्य अर्थसमुहस्योपदेशः शास्त्रम ‼ (चरक विमान ८)

अर्थ - परस्पर संबद्ध अर्थ समुदायाचा उपदेश म्हणजे शास्त्र.

३. चरक सूत्र ३० = आयुर्वेद

४. चिकित्सांगाभूतं कर्म उपक्रम ‼ (च. सू. २४)

उपचाराचे अंगभूत कर्म, चिकित्सेसाठी करावयाचे कर्म किंवा उपक्रम म्हणजे तंत्र.

५. त्रायते शरीरमनेन इति तंत्रम शास्त्रचिकित्सा च‼ (सु. उ. डल्हण)

ज्याने शरीर तारले जाते ते तंत्र / शास्त्र / चिकित्सा.

६ वायुस्तंत्रयंत्रधरः ….. चरक सू. १२

तंत्र = शरीर

अगद तंत्र -----

अगदतंत्र नाम सर्प किट लुतामुषकादिष्ट विषव्यंजनार्थ विविधविषसंयोगोपशमनार्थंम च ‼ (सु. सू. १)

ज्यामध्ये सर्प, किट, लुता, मुषक आदि जंगम विषारी प्रण्यांचे दंश व त्याने उत्पन्न होणारी लक्षणे, त्यांची चिकित्साआणि इतर स्थावर व जंगम विषारी पदार्थ, विविध संयोगाने निर्माण होणा-या विषाने शरीरात उत्पन्न होणारी लक्षणे व त्या विसःआचे शमन वर्णन केले आहे त्यास अगदतंत्र असे म्हणतात.

विषतंत्र / अगदतंत्र / Toxicology ---

The study of the symptoms, mechanisms, treatment and diagnosis of biological poisoning is known as toxicology.

विष ---

देहं प्रविश्य यद द्रव्यं दूषयित्वा रसादिकान !

स्वास्थ्यं प्राणहरं च स्यात तद द्रव्यं विषमुच्यते ‼

अर्थ - जो पदार्थ शरीरात प्रवेशीत होताच रसादि धातुंना दूषित करुनस्वास्थ्य नष्ट करतो आणि अथवा प्राणनाश करतो त्याला विष असे म्हणतात.

Poison:

Poisons are substances that can cause injury, illness or death to ogranisms, usually by chemical reaction or other activity on the molecular scale, when a sufficient quantity is present.

विष - विष म्हणजे असा पदार्थ की ज्याच्या विशिष्ट मात्रेतील सेवनाने सजीवांमध्ये काही रासायनिक क्रिया घडून येतात आणि शरिरात जखमा, आजारपण किंवा मृत्यु देखील येऊ शकतो.

Poison:

Poisons are substances that can cause injury, illness or death to ogranisms, usually by chemical reaction or other activity on the molecular scale, when a sufficient quantity is present.

विष म्हणजे असा पदार्थ की ज्याच्या विशिष्ट मात्रेत सेवनाने सजीवांमध्ये काही रासायनिक क्रिया घडून येतात किंवा शरीरात जखमा, आजारपण किंवा मृत्यू देखील येऊ शकतो.

Poison आणि Toxin हे दोनही पर्याय आहेत तर सर्प विषाला Venom म्हणतात. प्रामुख्याने Poison म्हणजे असे पदार्थ जे त्वचा, आंत्र, मुख इ. द्वारे शरीरात शोषले जातात तर Venom म्हणजे असे विष की जे शरीरात बाहेरून टोचले जाते. Venom शब्द Veins म्हणजे शिरा / रक्तवाहिनी यावरून बनला आहे म्हणजे असा पदार्थ की जो आपल्या शरीरात बाह्य त्वचेवरून टोचून ज्याचा संपर्क रक्तवाहिनी सोबत येतो ते Venom होय.

सर्व सामान्य विष :

1) कॅन्सर निर्माण करणारे पदार्थ उदा. कृत्रिम गोडी आणणारे द्रव्य, तंबाखु इ.

2) नेहमी नेहमी खुप वेळ Ultraviolet raysचा वापर शरीरावर करणे किंवा X rays चा नित्य वापर.

3) प्रदुषण निर्माण करणारे सर्व उदा. धुर, रसायन इ. हे विषारी असतात, हे मृत्यु आणणारे नसले तरी अन्य आघात शरीरावर पोहोचवितात.

4) धातु, वनस्पती इ. विष.

विषाचा उपयोग :

विषाचा उपयोग कोणत्याही वयाच्या सजीवांमध्ये केला जातो जसे विश्वासघाताने खुन, आत्महत्या आणि देहदंड इ. देहदंडसाठी पुर्वी विषाचा प्रयोग केला जात होता आता फाशी दिली जाते.

जीव शास्त्रीय दृष्ट्या विषाक्तता:

Acute poisoning म्हणजे अशी विषाक्तता की त्याचा शरीरावर अत्यल्प काळात किंवा एकदाच वापर झाल्यास परीणाम होतो.

Chronic poisoning म्हणजे अशी विषाक्तता की ज्याचा शरीरावर खुप वेळे पासून आणि अनेक वेळा वापर होऊन देखील तात्काळ कोणतीच लक्षणे उत्पन्न होत नाही. पुढे रूग्णाला अस्वस्थ, आजारी असल्या सारखे वाटते, पुढे खरोखरच व्याधी जडतात उदा. पारद, शिसे, तंबाखु विषाक्तता इ.

प्रत्यक्ष विष / Direct poison आणि अप्रत्यक्ष विष / Indirect poison :

विषाचा संपर्क किंवा शोषण तात्काळ मृत्यू आणू शकतो किंवा शरीर दुर्बल करू शकतो. श्वसनाद्वारे, मुखाद्वारे, intravenous, intramuscular,, त्वचेच्या संपर्काने, गुदावाटे विषारी द्रव्ये शरीरात प्रवेशीत होऊ शकतात, हे प्रत्यक्ष विष / Direct poison झाले तर अप्रत्यक्ष विष / Indirect poison देखील होऊ शकते. जसे उदा. Wood alcohol किंवा Methanol हे विषारी नाही परंतु हे जेव्हा यकृतात पोहोचते तेव्हा त्यात रासायनिक कि‘या घडून येते व विषारी फॉर्मिक एसिड बनते. कित्येक औषधांचे सुक्ष्म रासायनिक घटक यकृतात जाताच toxic होतात. प्रत्येक व्यक्तीच्या Genetic variability मुळे यकृतात काही औषधांचे घटक toxic होऊ शकतात.

लहान मुलांमधील विषक्तता = हेतु :

1) लहान मुलांमध्ये विष हे अपघाती मृत्यूचे एक प्रमुख कारण आहे.

2) पाच वर्षाखालील मुलांना विष अधिक घातक असते.

3) अपघाती विष सेवन हे सर्वसामान्यत: पाच वर्षा खालील मुलांमध्ये आढळते.

4) लहान मुलांचे दैनंदिन कामकाज बिघडल्यास विषाक्ततेचे प्रमाण वाढते उदा. सुट्टीत बाहेर गावी फिरायला गेल्यास, जंगलात गेल्यास इ.

5) सर्व विषारी द्रव्ये लहान मुलांपासून दूर, उंच, कुलुप बंद ठेवल्यास किंवा त्यावर लेबल लावल्यास विषाक्तता टाळता येते.

6) लहान मुलांसमोर शक्यतो कोणते ही औषध घेऊ नये.

7) तारूण्यात होणार्‍या विषाक्त घटना आत्महत्या असू शकतात किंवा माहित नसणार्‍या औषधांना, अनुभव रूपात, विशिष्ट हेतुसाठी सेवन केले जातात.

8) आई वडिलांनी विषारी द्रव्यांची व त्यावर करण्यात येणाऱ्या प्रथमोपचाराची माहिती करून घेतल्यास अनेक मृत्यु कमी करता येतील.

सामान्य प्राथमिक चिकित्सा :

1) रूग्णाला श्‍वासाचा अवरोध होत असल्यास प्रथम स्वच्छ हवेशीर जागी हलवावे.

2) जर रूग्णाची त्वचा विषाक्ततेने प्रभावित झालेली असेल तर रूग्णाचे कपडे काढून पूर्ण त्वचा धुवून काढावी. जर कोरड्या चुर्णाद्वारे विषाक्तता झाली असेल तर धुणे टाळावे.

3) जर डोळ्यात विष बाधा झाली असेल तर 15 मिनिटे तरी स्वच्छ पाण्याने डोळे धुवावेत.

4) रूग्णाला शांत राहु द्यावे.

5) तात्काळ रूग्णास रूग्णालयात हलवावे.

2. विष वर्गीकरण

आयुर्वेदानुसार -

1) चरक व सुश्रुत संहिता :

स्थावर व जंगम

2) वाग्भट

१) प्राकृतिक : स्थावर आणि जंगम

२) कृत्रिम :

3) काश्यप व भावप्रकाश

१) अकृत्रिम : स्थावर आणि जंगम

२) कृत्रिम : दूषीविष आणि गरविष

4) शारंगधर :

स्थावर : वत्सनाभ - जंगम - कृत्रिम

5) रसतरंगिणी :

स्थावर - जंगम

विष उपविष

आधुनिक मतानुसार : Poisons can be classified as -

1) Based on the type of action.

2) Medicolegal classification.

1) Classification based on the type of action.

i Corrosives (दाहक विष)

Acids Alkalies

Inorganic Hydroxides

Organic Carbonates

Vegetable

ii Irritants (क्षोभक विष )

Inorganic Organic Mechanical

Non metals Vegetable

metals animal

iii Neurotics (वातनाडी संस्थान प्रभावक)

Cerebral Spinal Peripheral

Narcotic (निद्राकर) Excitants

Inerbrients (मादक) Depressants

Deleriants (प्रलापक)

4 Cardiac poisons.

5 Respiratory poisons

6 Miscellaneous

2) Medicolegal classification

Suicidal
Homicidal
Accidental
Stupefying
Abortifacient
Cattle poison
Arrow poison

विष गुण

चरक

सुश्रुत

शारंगधर

लघु

व्यवायी

रूक्ष

विकासी

आशु

सूक्ष्म

विशद

छेदी

व्यवायी

मदावह

तीक्ष्ण

आग्नेय

विकासी

जीवितहर

सूक्ष्म

योगवाही

उष्ण

अनिर्देश्यरस

अपाकी

वृद्ध वाग्भटांनी चरक व सुश्रुत या दोघांचे मिळून एकूण 11 गुण सांगितले आहेत. सर्व प्रकारच्या म्हणजे स्थावर, जंगम आणि कृत्रिम विषांमध्ये हे गुण आढळतात. ज्या विषांमध्ये या गुणांची संख्या अधिक ते अतिघातक असतात.

विषाचे गुण हे ओजाच्या गुणांच्या विपरीत असतात. तसेच मद्याच्या गुणांसमान असतात.

विष

मद्य

ओज

लघु

गुरू

उष्ण

शीत

तीक्ष्ण

मृदु

आशु

आशुगामी

प्रसन्न

सूक्ष्म

बहल

अनिर्देश्यरस

अम्ल

मधुर

व्यवायी

स्थिर

विकासी

श्लक्ष्ण

विशद

पिच्छिल

रूक्ष

स्निग्ध

विष योनि :

चरक चिकित्सास्थान 23 नुसार स्थावर व जंगम या दोन विषाच्या योनी आहेत.

विष अधिष्ठान :

स्थावर विषाची 10 तर जंगम विषाची 16 अधिष्ठाने सुश्रुतांनी कल्पस्थान 3 मध्ये सांगितलेले आहे.

स्थावर विष अधिष्ठान :

मूल, पत्र, फल, पुष्प, त्वचा, क्षीर, सार, निर्यास, धातु, कंद

जंगम विष अधिष्ठान :

दृष्टी, मूत्र, आर्तव, तुण्डस्थि, नि:श्वास, पुरीष, मुख, पित्त, दंष्ट्रा, शुक्र, संदंश, शुक्र, नख, लाला, विशर्धित, शव.

विष गती :

च. चि. अध्याय 23 नुसार जंगम विषाचा शरीराशी संपर्क आला असता विषगती ऊर्ध्वंग होते. तर स्थावर विषसंपर्क झाल्यास अधोग गती होते.

विष प्राणहरण क्रिया :

अ.सं.उत्तरस्थान 40 नुसार, विषाचा शरीरात प्रवेश झाल्यावर सर्वप्रथम रक्त दूषित होते. यानंतर वात, पित्त व कफ या तिनही दोषांना आणि सर्व आशयांना एकाच वेळी दूषित करून हृदयात प्रवेशित होते व मृत्यूचे कारण ठरते.

विष वेग :

रसादी 7 धातू आणि प्रत्येक धातुंमध्ये एक-एक कला असते. क्रमाक्रमाने विषाचा या धातुंमध्ये प्रवेश होतो. एका धातूमधून दुसऱ्या धातूत जात असताना मध्ये असणाऱ्या कलेद्वारे विषाला मार्गक्रमण करावे लागते.

विष एका धातूतून दुसऱ्या धातूत प्रवेशित होताना त्या धातूस दूषित करते तेव्हा विषाचा एक वेग निर्माण होतो आणि त्या धातूच्या संबंधित लक्षणे उत्पन्न होतात.

रसधातूपासून प्रारंभ होऊन ओजापर्यंत 7 कलांना पार करावे लागत असल्यामुळे सुश्रुत आणि वाग्भट यांनी विषाचे सात वेग मानले आहेत.

चरकाचार्यांनी मृत्यू हा अंतिम वेग मानून विषवेग संख्या 8 गणली आहे.

चरकाचार्यांनी पशुंमध्ये 4 तर पक्ष्यांमध्ये 3 विषवेग मानले आहेत.

वेगान्तर :

सुश्रुत कल्पस्थान अध्याय 4 नुसार, वायुच्या प्रेरणेने एका धातुमधून दुसऱ्या धातूमध्ये विषाचा प्रवेश होतो, त्यावेळी या धातूच्या मध्ये स्थित असणाऱ्या कलेस पार करण्यासाठी जो वेळ लागतो त्यास वेगांतर असे म्हणतात.

स्थावर विष शरीर कसे व्यापते याचे वर्णन त्याचे वेग व त्यामध्ये उत्पन्न होणाऱ्या लक्षणानुसार केले आहे. सुश्रृत व अष्टांगहृदयाने (अ.हृ.उत्तर 40) सात वेग वर्णन केले आहेत तर चरकाने आठ वेग वर्णन केले आहेत. (च.चि. 26/17-20)

अ.क्र.

चरक

सुश्रुत

अष्टांगहृदय

रसदुष्टी, तृष्णा, मोह, दंतहर्ष, लालाप्रसेक

रक्त दुष्ट होते.

श्याव जिव्हा, जिव्हा गौरव, मूर्च्छा, भिती, छर्दि, ग्लानी इ.

रक्तदुष्टी, वैवर्ण्य, भ्रम,वेपुथ,मूर्च्छा,शोथ, कोठ

सर्वांग शोथ येतो.

कंप,शैथिल्य,दाह,गल शूल आमाशयात विष गेल्यावर उर:शूल, हृदय शूल.

मांसदुष्टी- त्वचा कण्डु, मंडल कुष्ठ व शोथ

सर्वांग चिमचिमायन, वेदना

तालुशोष, तीव्र आमाशय शूल, नेत्रवैवर्ण्य हरीतवर्ण व नेत्रशोथ

वातादि दोषदुष्टी, छर्दि, दाह, अंगमर्द, मूर्च्छा

ज्वर आणि मूर्च्छा

पक्वाशय-आमाशय शूल, कास,हिक्का,आंत्रकूजन, शिरोगौरव

निलावभासता, क्वचित तम: प्रवेश

पांडु, जिव्हाशोथ

कफस्त्राव,वैवर्ण्य लघुसन्धि शूल, त्रिदोष प्रकोप,पक्वाशय शूल

हिक्का

हृदयशूल

तीव्र अतिसार होऊन बुद्धी व प्राणनाश होण्यास सुरूवात

स्कंध शूल

मृत्यू

स्कंध-पृष्ठ-कटी शूल

मृत्यू

विष प्रवेश मार्ग :

विषाचा शरीरात प्रवेश पुढील मार्गांनी होऊ शकतो. सुश्रुत कल्पस्थान अध्याय 1 नुसार -

भोजन, पेयपदार्थ, दंतकाष्ठ, अभ्यंगासाठीचे तेल-उटणे, स्नानाचे जल, औषधी क्वाथ, कंगवे, वस्त्र, पादत्राणे, आसन, नस्य, धूमपान, नेत्रांजन, इत्यादींद्वारे विषाचा शरीरात प्रवेश होऊ शकतो.

आधुनिक शास्त्रानुसार :

बाह्यत: त्वचा मार्ग, व्रण तसेच सूचीवेधाद्वारे (IM, IV, SC) विष शरीरात प्रविष्ट होते.

वातावरणातील विविध विषाक्त धूर, गॅसेस हे श्वसन मार्गाने शरीरात प्रवेशित होऊन विषाक्त लक्षणे निर्माण करतात.

विषाचे मुख्य प्रवेशद्वार हे मुख असून अन्य गौण प्रवेशद्वारांमध्ये गुद, योनी, मुत्रमार्ग, नेत्र, कर्ण, व नाभी यांचा समावेश होतो.

काही विषद्रव्ये ही जिव्हेच्या खाली ठेऊन प्रविष्ठ केली जातात.

विष उत्सर्जन मार्ग :

विषाचा शरिरात प्रवेश झाल्यानंतर शरीराद्वारे आत्मरक्षणार्थ, विष नि:सरणाची क्रिया सुरू होते. उदा. मुखाद्वारे विषप्रवेश झाल्यास तात्काळ छर्दी, अतिसार किंवा दोनही द्वारे विषाचे निर्हरण करण्याचा शरीराचा प्रयत्न असतो.

विषाच्या व्यवायी व विकासी गुणांमुळे अनेक वेळा छर्दी, अतिसार व्यतिरीक्त त्वचेद्वारे (स्वेद), मूत्राद्वारे, स्तन्याद्वारे देखील उत्सर्जन होत असते.

अनेक वेळा काही विषे आपल्या मूळ रूपात शरीरात संचित होतात. तर काहींमध्ये रासायनीक किंवा जीवरासायनिक परिवर्तन होऊन यकृत, वृक्क, त्वचा, वसा, केश, नख, अस्थि, इत्यादीमध्ये संचित होतात.

विषक्रिया (Action Of Poison) :

The action of poison may be -

Local action : It occurs at local site of contact e.g. tingling and numbness with aconite.
Remote Action : It occurs at the site away from the site of contact i.e. poisoning occurs at a remote site, after absorption of the poison.

Remote action may be -

Specific : i.e. a particular part of body is involved. e.g. strychnine on spinal cord.
Non specific - No particular organ involved- e.g. shock with corrosives.

Local & Remote action : The poison has both actions i.e. local at site of contact & remote action after its absorption. e.g. snake venom- local action at site of bite & remote depending upon type of snake.

General action : There is generalised involvement of whole body. e.g. Arsenic, Barbiturates etc.

विष क्रिया प्रभावित करणारे घटक :

1) विषमात्रा (Dose)

2) विषाचे स्वरूप (Form of poison)

Physical state

Chemical combination

Mechanical combination

3) प्रयोग विधी (Route of administration)

Effect of route

Effect of change of route

4) शारीर-मानस अवस्था : (General condition of body) प्रकृती

Age

Diseased conditions

Effect of sleep

मादकता

5) देश-काल (Physical environment)

विष मात्रा :

विषाक्तता उत्पन्न करण्यासाठी मात्रेचे विशेष महत्व आहे. विषाची अल्प मात्रा निष्प्रभावी किंवा अल्प प्रभावी आणि विषाची अधिक मात्रा अत्यंत घातक असते. परंतु सर्वच ठिकाणी हा नियम लागु पडत नाही.

याबाबतीत पुढील अपवाद आहेत.

1) सवय (Habit) सात्म्य (Tolerance) :

अनेक द्रव्ये थोड्या, थोड्या प्रमाणात दीर्घकाळ घेतल्याने सात्म्य होतात. जसे ताम्रपत्र, अफिम, मद्य इ. ज्या व्यक्तींना एखाद्या विषद्रव्याची सात्म्यता असते, त्या व्यक्तींमध्ये त्या विषद्रव्याचे विषाक्त परिणाम इतरांप्रमाणे दिसून येत नाहीत, त्यासाठी अत्यधिक मात्रेची गरज असते.

2) (Idiosyncracy) सहज असात्म्यता :

काही व्यक्ती काही द्रव्यांबद्दल जन्मत: असात्मता असतात. अशा व्यक्तींना असात्म्य असणारे द्रव्य अल्पमात्रेत दिले तरी मृत्यूसारखे गंभीर परिणाम दिसू शकतात. उदा. चणाडाळ, अंडी, दूध , मासे, परागकण इत्यादी.

3) अर्जित असात्म्यता (Allergy):

काही व्यक्तींना काही द्रव्यांबद्दल अर्जित असात्म्यता असते. अशा व्यक्तींमध्ये असात्म्य असणारे द्रव्य अल्पमात्रेत दिले असता Antibodies तयार होतात. आणि मृत्युसारखे गंभीर परिणाम दिसू शकतात. उदा. Peniclin, antisnake venom.

4) संयोग (Synergism) :

दोन द्रव्ये एका विशिष्ठ प्रमाणात एकत्र करून सेवन केल्यास विषाक्त लक्षणे निर्माण करतात. जसे, मधु व घृत हे दोनही समान मात्रेत एकत्र करून सेवन केल्यास विषस्वरूप असतात. तर वेगवेगळे सेवन केले तर आहार रूपी असतात.

5) पृथक प्रभावी मात्रा (Differently affecting doses) :

वेगवेगळ्या मात्रेत सेवन केलेले एकच विषद्रव्य वेगवेगळी लक्षणे निर्माण करू शकते.

उदा- Arsenic अत्याधिक मात्रेत सेवन केल्यास तात्काळ मृत्यू येतो. तर अत्यल्प मात्रेत सेवन केल्यास शरीरात संचित होऊन विषलक्षणे निर्माण करते.

विषाचे स्वरूप- Form of poison :

i)Physical state :

The poison in gaseous state in more poisonous than liquids which are more poisonous than solids. Generally concentrated poison is absorbed rapidly

ii) Chemical combination :

A combination of chemicals may either be less or more effective eg. pure Arsenic and mercury are not poisonous while there salts are highly poisonous.

iii) Mechanical combination :

The mechanical sustenance physically hinder the absorption of poison eg. charcoal, Absorption of poison is slow on full stomach.

3) Route of administration :

i) Effect of route :

विषाची धारकता प्रवेशमार्गानुसार पुढील प्रमाणे प्रभावी असते. जसे

Inhalation > IV > IM > Other parental > Oral > Application on skin.

ii) Change in route :

विषप्रवेश मार्ग बदलला असता विषाक्त लक्षणेही बदलतात. उदा. सर्पविष दंशाद्वारे प्रवेशित झाल्यास घातक ठरते. परंतु मुखाद्वारे सेवन केल्यास घातक ठरत नाही.

4) शरीर मानस अवस्था :

भय, चिंता, शंका इत्यादी मानस विकारांमध्ये विषलक्षणे अधिक उत्पन्न होतात. तर, सत्व प्रबल व्यक्तींमध्ये विषप्रभाव थोडा कमी असतो.

1) Age : प्राय: युवावस्थेत विषद्रव्ये अधिक घातक नसतात तर बालक व वृद्धांमध्ये हे अधिक घातक असतात.

2) Diseased condition : स्वस्थ व्यक्तींवर विषाचा प्रभाव अल्प असतो तर त्यामानाने व्याधीग्रस्त किंवा दुर्बल व्यक्तींवर विष प्रभाव तीव्र असतो.

3) Sleep : विषसेवनानंतर निद्रा ग्रहण केल्यास विषाचे शोषण हळु होते त्यामुळे विषलक्षणे उशीराने दिसतात.

4) मादकता : नशा करण्यासाठी वापरण्यात येणारी द्रव्ये उदा. मध, भांग इत्यादी विषसेवनानंतर किंवा पूर्वी सेवन केल्यास विषाचा प्रभाव मंद असतो.

5) प्रकृती - पित्त प्रकृती असणार्‍या व्यक्तींमध्ये विषाचा अधिक प्रभाव असतो. त्याखालोखाल वातप्रधान व्यक्तींमध्ये आणि त्यापेक्षा कमी प्रमाणात कफ प्रधान व्यक्तींमध्ये विषाचा प्रभाव होतो.

5) देश-काल : आनुप देशामध्ये विषाचा प्रभाव अधिक तीव्र गतीने होतो. तर कालानुसार वर्षाऋतुमध्ये विषप्रभाव अधिक तीव्र गतीने होतो.

विषसंकट :

अष्टांग संग्रहकारांनी उत्तरस्थानामध्ये विषसंकट वर्णन केले असून ज्यावेळेस विषाचा प्रभाव वाढवणारे सर्व घटक अथवा अधिकाधिक घटक एकत्र येतात त्यास विषसंकट असे म्हणतात.

जसे विषप्रकृती (पित्तप्रकृती), विषकाल (वर्षाकाल), अन्न (कटु,तिक्त रस), दोष (पित्त), दूष्य (रक्त) इत्यादी विषवृद्धीकर भाव एकत्र आल्यास विषसंकट उत्पन्न होते.

अशा अवस्थेत शंभरापैकी एखादाच प्राणी जिवंत राहु शकतो.

विषवृध्दीकर भाव :

वाग्भटांनी विषवृद्धीकर भावांचे वर्णन करताना प्रामुख्याने पुढील अवस्था वर्णन केल्या आहेत.

क्षुधा, तृष्णा, उष्णता, दौर्बल्य, क्रोध, शोक, भय, श्रम, अजीर्ण, अतिसार, पित्त-वात वृद्धी, तिलपुष्प किंवा मदनफल यांचा वास घेतल्यास, भूबाष्प, ढगांचा गडगडाट होत असतांना, हत्ती-मूषक व वाद्य यंत्रांच्या शब्दाने, पूर्वेकडील वायूने, कमलपुष्पाचा वास घेतल्याने तसेच, कामोद्दीपक वस्तुंच्या संयोगाने विषाचा प्रभाव अधिक तीव्र होतो.

स्थावर विष सामान्य लक्षण (च.चि. 23)

ज्वर, हिक्का, दंतहर्ष, गलग्रह, सफेन छर्दी, अरूची, श्‍वास व मूर्च्छा ही सामान्य लक्षणे होत.

जंगम विष सामान्य लक्षण (च.चि. 23)

निद्रा, तंद्रा, क्लम, दाह, पाक, लोमहर्ष, शोथ, अतिसार.

स्थावर विषवेगानुसार चिकित्सा -

वेग

चरक

सुश्रुत

प्रथम वेग

त्वक्मांस पर्यंत - दहन

रक्तधातू पर्यंत - रक्तमोक्षण

आमाशयात - तीक्ष्ण विरेचन

शीताम्बुसेचन,
वमन पश्‍चातमधु घृत
अनुपाने अगदसेवन

द्वितीय वेग

हृदय रक्षणार्थ

मधु, गोघृत, मज्जा, स्वर्णगैरीक

गोमय, इक्षुरस इ. सेवन

वमन, तीक्ष्ण विरेचन

तृतीय वेग

लेखनार्थ क्षारागद + मधु

अगदपान, नस्य, अंजन

चतुर्थ वेग

कपित्थपत्र स्वरस + गोमय

रस + मधु + गोघृत

स्नेह संमिश्र अगद

पंचम वेग

काकण्ड व शिरीष स्वरस यांचे अंजन व नस्य

उचित अगद + यष्टीमधु क्वाथ + मधु

षष्ठ वेग

संज्ञास्थापन द्रव्ये

अतिसारा प्रमाणे चिकित्सा, अवपीडन नस्य

सप्तम वेग

स्थावर विषाक्ततेत जांगम विष

उपाधान उपक्रम, अवपीडन नस्य.

अष्टम वेग

पलाश बीज चूर्ण + अर्धा भाग मयुरपित्त हे अगद

विषाचे उपद्रव : उपद्रवांची उपेक्षा केल्यास मृत्यू निश्चीत येतो.

अष्टाग संग्रह उत्तरस्थान 47 नुसार पुढील 16 उपद्रव आहेत -

ज्वर, कास, छर्दी, श्वास, हिक्का, तृष्णा, मूर्च्छा, अतिसार, मलावरोध, आनाह, बस्तिशूल, शिर:शुल,

शोथ, पूतिदंशत्व, रक्तस्त्राव, विषवात.

विषमुक्ती लक्षणे :

सुश्रुत संहिता कल्पस्थानानुसार

समदोष-धातु-अग्नी, निराम जिव्हा, प्रसन्न वर्ण -इंद्रिय-मन ही लक्षणे विषमुक्ती दर्शवितात.

उपविष

विषाच्या व्यतिरिक्त काही द्रव्ये अशी आहेत, की ती स्वस्थ व्यक्तींमध्ये मादक परिणाम करतात. म्हणजेच विषाच्या अपेक्षेत अल्पप्रभावी व अल्पबलवान असतात.

रसेंद्रसार संग्रहामध्ये उपविषाची संख्या सात तर रसतरंगिणीमध्ये अकरा सांगितलेली आहे.

रसेंद्रसारसंग्रह (7) - अर्क , स्नुही, धत्तूर ,लांगली, करवीर, गुंजा,अहिफेन

रसतरंगिणी (11) - कुचलाबीज, अहिफेन, जयपाल, धत्तूरबीज, विजया, गुंजा, भल्लातक, अर्कक्षीर, स्नुहीक्षीर, लांगली, करवीर.

या उपविषांचे वर्णन पुढे स्वतंत्र अध्यायात आहेत.

दूषीविष

स्थावर, जंगम अथवा कृत्रिम विषाचा जो अंश शरीराच्या बाहेर पूर्णत: पडू शकत नाही, आणि पचून किंवा विषघ्न औषधांच्या प्रभावाने क्षीणवीर्य होऊन शरीरातच पडून राहतो व हळू हळू शरीरास दूषित करतो.

तसेच, जे विषद्रव्य खूप जुने झाले आहे, वायु, आतप व उष्णता यामुळे शुष्क झालेले अथवा जे विष स्वभावत:च उत्पत्तीपासून हीन वीर्य आहे. त्यास दूषीविष असे म्हणतात.

दूषीविष हे अल्पवीर्यवान असल्याने शीघ्रतेने मृत्यु आणत नाही. परंतु कफावृत्त होऊन शरीरामध्ये वर्षानुवर्षे टिकून राहते आणि विषलक्षणे दिसत नाहीत.

प्रतिकूल देश, काल, आहार-विहार, अत्याधिक परिश्रम, अत्याधिक मैथुन, मानसिक द्वंद्व, क्रोध, इत्यादी प्रतिकूल गोष्टींमुळे रोगप्रतिकार क्षमता कमी होते आणि सोबत जर पूर्वेकडील वायू, उष्णता, शैत्य, वर्षाऋतू, आकाशात ढग, अजीर्ण आदिंच्या सहयोगाने दूषीविष शरीरातील धातूंना दूषित करण्यास सुरूवात करते. म्हणजेच विष लक्षणे उत्पन्न होतात.

दूषी विष पूर्वरूप : निद्रा, गुरूत्व, जृंभा, संधीशैथिल्य, रोमहर्ष, अंगमर्द इत्यादी

दूषीविष रूप : रक्तदुष्टी झाल्याने कुष्ठ, कोठ, इत्यादी तसेच अन्नमद, अजीर्ण, अरोचक, मंडलकुष्ठ, धातूक्षय, हस्तपादशोथ, जलोदर, छर्दी, अतीसार, वैवर्ण्य, मूर्च्छा, विषमज्वर, प्रबलतृष्णा इत्यादी उत्पन्न होतात.

आपल्या विशिष्ट प्रभावाने काही विष उन्माद, आनाह, शुक्रक्षय, स्वर-विकृती आणि अनेक प्रकारचे कुष्ठ उत्पन्न करतात.

आमाशयस्थित दूषीविष कफवात दोषाची लक्षणे तर पक्वाशय स्थित दूषीविष वातपित्त दोष लक्षणे उत्पन्न करतात.

रस धातू आदि मध्ये स्थित दूषीविष धातूजन्य विकारांना उत्पन्न करते. आत्मबलवान व्यक्तींमध्ये दूषीविष नुतन व्याधी साध्य, एक वर्ष जीर्ण याप्य, तर क्षीण व अहितसेवी व्यक्तींमध्ये दूषीविष असाध्य असते.

दूषीविष चिकित्सा :

गरजेनुसार स्वेदन देऊन वमन अथवा विरेचन करावे. यथोचित शुद्धीनंतर अगदांचे प्रयोग करावे.

दूषीविष उपद्रव :

ज्वर,दाह,हिक्का,अनाह,शुक‘क्षय,शोथ,अतिसार,मूर्च्छा, हृद्रोग,उन्माद इ.

चिकित्सा- उपद्रवानुसार लाक्षणिक चिकित्सा अगद प्रयोगा सोबत करावी.

दूषीविष चिकित्सेत सुवर्णभस्म, सुवर्णमाक्षिक भस्म,ताप्यादि लोह, प्रवाळपंचामृत इत्यादी उत्तम ठरतात.

गरविष

वाग्भटानुसार, विविध प्राण्यांच्या अंगाने उत्पन्न होणारा मल, विरूद्ध औषधींचे भस्म,तसेच अल्पविर्य विषाचे योग यास गरविष ही संज्ञा दिलेली आहे.

तर चरकाचार्यानुसार स्थावर व जंगम विषाच्या व्यतिरिक्त एक संयोजक विष असते, त्यास गरविष असे म्हणतात. हे विष अनेक रोग उत्पन्न करते कारण याचा विपाक उशिराने होतो. म्हणून हे विष शीघ्रप्राणघातक नसते.

गरविष लक्षण :

पांडुता,कृशता,अग्निमांद्य,हस्तपादशोथ, आध्मान, उदररोग,ग्रहणी, यक्ष्मा, गुल्म, क्षय, ज्वर इत्यादी लक्षणे गरविष सेवनाने निर्माण होतात. तसेच, हिंस्त्र प्राणी,शुष्क नदी,वन इत्यादी अशुभस्वप्न ग्रस्त, आपला वर्ण बदलला आहे. असे वाटणे जागृतावस्थेतच आपले इंद्रिय आपापली विषयग्रहण करत नाही असे वाटणे, स्वत: कर्ण नासा विरहीत आहे असे वाटणे म्हणजेच शरीर आणि मन देाघेही विकृत होतात.

वाग्भटानुसार अशा उपद्रवपीडीत गरविषसेवित व्यक्तीस तात्काळ चिकित्सा न मिळाल्यास मृत्यू येतो.

सामान्य चिकित्सा :

सर्वप्रथम ताम्रभस्म अल्प मात्रेत मधासह देऊन वमन करावे.

शमन चिकित्सेसाठी सुवर्णभस्म सर्वश्रेष्ठ विषनाशक योग असल्याचे चरकांचे मत आहे. वाग्भटांनुसार गरविषपिडीत रूग्णास तात्काळ वमन देऊन हृदय शोधन करावे. आणि सुवर्णमाक्षिक, सुवर्णभस्म, शर्करा व मधु अनुपानाने द्यावे. तसेच अरूची,मंदाग्नि,तृष्णा इ. उपद्रवांनी लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

शंकाविष

चरक चिकित्सास्थान अध्याय 24 नुसार,

अंधारातून जात असताना मनुष्याच्या पायाला किंवा अन्य शरिर अवयवाला काटा किंवा अन्य अणकुचीदार वस्तूद्वारे अजाणता इजा झाल्यास त्या मनुष्यास सर्पदंशाची शंका निर्माण होऊन शरीरात विषलक्षणे उत्पन्न होतात. तसे ज्वर,छर्दी,दाह,ग्लानी,मोह,अतिसार इत्यादी ही लक्षणे पूर्णत: मनोविकृतीजन्य असतात. यास शंकाविष अशी संज्ञा दिलेली आहे. वृद्ध वाग्भटानुसार सर्प स्पर्शाने देखील भय उत्पन्न होऊन स्पर्शस्थानी शोथ, सर्वांगात वातप्रकोप होऊन मनोविकृतीजन्य लक्षणे उत्पन्न होतात. यास सर्पांगाभिहत म्हटले जाते. म्हणजेच हे शंकाविषाप्रमाणेच आहे.

3) विष- निदान व चिकित्सा

विषाक्तता निदान - Diagnosis of poisoning,

Diagnosis of poisoning in living and dead

The poisoning may be suicidal, homicidal and or accidental

Also poisoning may be acute or chronic

Diagnosis of poisoning in living

Acute poisoning

Chronic poisoning

History

The person was alright some time back and now is not wellThere may be history of contact with perticular food, medicine or poison

There is history of loss of weight, loss of appetite, weakness, lack of interest in routine work.

Characteristics

Symptoms appear within about hour or immedietly

Symptoms appear gradually

All the people affected show simillar manifestation.

Not such

The manifestation increase gradually terminating into recovery or death

Manifestations sometimes increase and decrease at the other The manifestations can increase after contact with the suspected food.

Signs & Symptoms

Usually nausea, vomitting & diarrhoea, convulsions, collapse & unconsciousness

Repated fever, GIT irritation, Loss of weight , loss of appetite, CNS manifestations like headache, loss of memory & concentration, behaviaral changes, tremors etc.

The typical smell of poison and colour and smell of vomitus can help in diagnosis

Bad smell from mouth changes in teeth and gums can help in diagnosis.

Condition of pupils can help in diagnosis eg. dilated in datura poisoning

Chemical analysis

of gastric lavage, vomitus, blood, urine, stool confirms nature of poison

of hair, nails, long bones, teeth confirms nature of poison.

Differential diagnosis

cholera, GIT ulcer, appendicitis epilepsy, hysteria etc.

Chronic disease.

Diagnosis of Poisoning in dead :

Post mortem examination :

A] A detailed history should be taken from police & relatives.

B] External examination.

* Stains of vomitus on the clothes.

* Smell from the body.

* Presence of froath at nose & mouth.

* Colour of PM lividity e.g. black in opium etc.

* Colour & condition of the skin e.g. yellow in acute copper poisoning.

* Condition of gums & teeth.

* Condition of natural orifices.

C] Internal Examination :-

Thorough examination of all three body cavities should be done. The most important examination is of stomach & its contents for colour, smell etc.

In poisoning changes are more marked at cardiac end & greater corvature of stomach.

* Chemical analysis -

The routine viscera to be sent for chemical analysis is -

1) Bottle 1 - Stomach, small intestine & their contents.

2) Bottle 2 - Part of liver, spleen & each kidney.

3) Bottle 3 - Blood.

Additional viscera can be sent if required.

Circustantial evidence -

- Evidence of purchase of poison.

- Evidence of ingestion of poison.

- Suicidal note.

- History of quarrel.

- Presence of Poison container near dead body.

- Eagerness on the part of relatives to dispose of the dead body.

विष चिकित्सा

आयुर्वेदानुसार- सामान्य चिकित्सा उपक्रम आणि विशिष्ट चिकित्सा उपक्रम

सामान्य चिकित्सा उपक्रम : चरकाचार्यांनी चिकित्सास्थान 23 मध्ये 24 सामान्य चिकित्सा उपक्रम विष संदर्भात सांगितले आहेत.

1) मंत्र- सत्यपरायण ,ज्ञानी, तपस्वी, ऋुषीतुल्य व्यक्तींच्या मंत्रोच्चारणाने औषधी प्रयोगा पेक्षाही शिघ्र परिणाम होतो.

2) अरिष्ट बंधन- अरिष्टबंधन म्हणजे विषाचा प्रसार शरिरात होऊ नये म्हणून योग्य ठिकाणी रज्जूद्वारे बंधन करणे होय.

3) उत्कर्तन- दंशस्थानी छेद देऊन रक्तस्त्राव करणे म्हणजे उत्कर्तन होय. मर्मस्थानी दंश असल्यास थोड्या अंतरावर छेद द्यावा.

4) निष्पीडन- स्थानिक भागी पिडन क रून रक्तस्त्राव करावा. जेणे करून रक्तासोबत विष निघून जाईल.

5) आचूषण- दंशस्थानी प्रच्छान कर्म करून शृंगाद्वारे रक्ताचे आचूषण करावे.

6) अग्नी- विषाचा वेग त्वचा व मांस धातुपर्यंतच असल्यास शलाकेने स्थानिक दहन करावे.

7) परिषेक- दंशस्थानी विषघ्न औषधी क्वाथ किंवा केवळ शीत जलाने परिषेक करावा.

8) अवगाह- विषघ्न औषधी शितजलात मिसळून ते द्रोणीत भरून अवगाह करावा.

9) रक्तमोक्षण- शृंग, प्रच्छान, जलौका इ. द्वारे रक्तमोक्षण करावे.

10) वमन- आमाशयस्थ विष असल्यास तात्काळ वमन करून विष निर्हरण करावे.

11) विरेचन- पक्वाशयात विष असल्यास विरेचनाद्वारे विषनिर्हरण करावे.

12) उपधान- जी द्रव्ये मस्तिष्कास दूषित करतात, ती सेवन केलेली असल्यास विषघ्न क्वाथाची शिरोधारा करावी. तसेच शिरोभागी प्रच्छान कर्म करून विषघ्न अगदाचे मर्दन करावे.

13) हृदयावरण- हृदयरक्षणार्थ गंधहस्ती अगद रूग्णास सेवन करण्यास द्यावा. तसेच भोजनपूर्व अजेयघृत, अमृतघृत द्यावे. भोजनात गोघृत, मधू,दधी,दुग्ध शीतजल द्यावे.

14) अंजन - सुवर्णशलाकेने प्रात: व सायंकाळी शिरीष पत्र स्वरसाचे अंजन करावे.

15) नस्य-विषवेगामुळे नेत्र,नासा,कर्ण,जिव्हा आणि कंठ यांत अवरोध निर्माण होतो. म्हणून शिरीषपत्र स्वरस, दुर्वादी घृत इत्यादींद्वारे नस्य द्यावे.

16) धूप- जिथे दंश झाला असेल त्यास्थानी कंटकारी गुग्गुळ इत्यादी द्रव्यांद्वारे धूप द्यावा.

17) लेह- विषप्रभावामुळे कंठशुष्कता इत्यादी लक्षणे निर्माण होतात. अशा वेळी हृदयाला बल देणारे शामक औषधी लेह रूपात (मधु आणि किंवा घृत अनुपाने) द्यावेत.

18) औषधी- विषवेगामुळे जी लक्षणे निर्माण होतात त्यांचे लक्षणानुरूप औषधी चिकित्सा करावी.

19) प्रशमन- विषप्राशनाने जे उपद्रव निर्माण होतात त्यांचे शमन करणारी औषधी द्यावीत.

20) प्रतिसारण- दंशस्थानी किंवा विषप्रभावित स्थानी विषघ्न प्रतिसारण लेप लावावेत.

21) प्रतिविष- जंगम विषावर स्थावर विष व स्थावर विषावर जंगम विष हे प्रतिविष मानले जातात.

22) संज्ञास्थापन- विषवेगामुळे संज्ञानाश होतो. अशा वेळी संज्ञास्थापन द्रव्यांचा वापर करावा.

23) लेपन- विविध कल्कांचा लेप संपूर्ण शरिरास लावणे उदा.- शिरिष, अपराजिता, मंजिष्ठा इ.

24) मृतसंजीवन- ही प्राचीन विद्या असून मृत प्राण्यांना जिवंत करण्यासाठी वापरली जात असे.

चरक संहितेमध्ये मृतसंजीवन अगद या नावाने एक कल्प असून त्यात गौरोचन, जटामासी शिरीषपुष्प, तुलसी, यष्टीमधु इत्यादी द्रव्ये असून सर्व प्रकारच्या विष विकारांवर, अकालमृत्यूवर दीर्घायु साठी याचा उपयोग सांगितला आहे.

प्रतिविष प्रयोग

प्रतिविषं विषान्तरप्रयोग: ।

प्रतिविष म्हणजेच विषचिकित्सेत अन्य विषाचा वापर करणे होय.

अष्टांग संग्रह उत्तरस्थान 48 नुसार -

विषविकारात विषप्रयोग

जेव्हा मंत्र अणि तंत्र (अगदप्रयोग) द्वारे विषचिकित्सेत सफलता मिळत नसेल तेव्हा प्रतिविषाचा प्रयोग पंचविषवेग समाप्त झाल्यानंतर परंतु सप्तम वेग समाप्त होण्यापूर्वी करावा.

सर्व स्थावर विष प्राय: कफ समान गुण युक्त असतात म्हणून ते गुणाने उर्ध्वगामी (छर्दिकर-वामक) असतात आणि जंगम विष प्राय: पित्तसमान गुणयुक्त असतात. म्हणून ते गुणाने मध्यगामी (सुश्रुतानुसार-अधोगामी) असतात म्हणून या विपरीत गुणांमुळे ते दोनही विष परस्परांस नष्ट करतात.

प्रतिविष मात्रा -

मूलविष 4 यव - हिन मात्रा हीनवीर्य विषांत

6 यव- मध्यम मात्रा मध्यमवीर्य विषांत

8 यव- उत्तम मात्रा उत्तम वीर्य विषांत

2 यव- कीट विष

तिल मात्रा - वृश्‍चिक दंश

प्रतिविष निषेध :

विषाचा प्रभाव रक्तधातूवर झालेला असल्यास, तसेच लुतादंशात प्रतिविषाचा वापर करू नये. शक्यतो, ग्रीष्म ऋतुत प्रतिविषाचा वापर करू नये. वर्षाऋतुत आकाश आभ्राच्छादित असताना, प्रतिविषाचा वापर मुळीच करू नये.

क्रोधीत, पित्तज व्याधीग्रस्त, क्लैब्यग्रस्त, सुकुमार, क्षुधा-तृष्णा-श्रम पीडित, गर्भिणी, बालक, वृद्ध, रूक्ष व्यक्तींमध्ये, मर्माभिघातग्रस्त व्यक्तींमध्ये प्रतिविष वर्ज्य समजावे.

प्रतिविष निर्देश :

अगदरूपात प्रतिविषाचा प्रयोग करत असताना अनुपान रूपात घृतपान करावे.

रसायनरूपात प्रतिविषाचा प्रयोग करावयाचा असल्यास सर्व प्रथम वमनादिद्वारे शरीर शुद्धी आणि प्रतिविष सेवनपूर्व घृतपान करणे आवश्यक आहे.

रसायनरूपात प्रतिविष सेवन केवळ सत्वगुणी व्यक्तींनीच शीत ऋतु व वसंत ऋतुत सूर्योदयानंतर करावे.

प्रतिविष सेवन सात्म्य झालेले असले तरीही चिकित्साकाळात कटु, अम्लद्रव्य, तैल, लवण, दिवास्वाप, आतपसेवन, रूक्ष अन्न इत्यादी सेवन करू नये. यामुळे अजीर्ण दृष्टीविभ्रम, कर्णरोग, अपतानक, पक्षाघात इत्यादी वातज विकार होतात.

कोणत्याही प्रकारचे प्रतिविष 3 दिवसापर्यंत गोमूत्रात भिजवून नंतर उन्हात वाळवल्यास शुद्ध होते आणि ते बृंहण पुष्टीकारक गुणयुक्त होते. असे शुद्ध प्रतिविष वातज रोगांत मस्तुजल अनुपाने, पित्तज विकारात दुग्ध अनुपाने तर कफज विकारात गोमूत्र अनुपाने आणि त्रिदोषज विकारात त्रिफला क्वाथानुपाने द्यावे.

प्रतिविष सेवन महत्ता :

रसायन रूपात सेवन केलेले प्रतिविष अकाल वार्धक्य, अकाल मृत्यू इत्यादी येऊ देत नाही. तसेच, ग्रहदोष, भूतावेष यांची भीती नष्ट होते, मनोबल वाढते, गरविष, शत्रुद्वारे प्रयुक्त विष इत्यादींचे भय नष्ट होते.

विशिष्ट चिकित्सा उपक्रम

प्रत्येक विषद्रव्यानुसार विशिष्ट चिकित्सा करावी लागते. विषद्रव्ये व त्यांची विशिष्ट चिकित्सा त्यांचे अध्यायात आहे.

आधुनिक दृष्ट्या

1) सामान्य चिकित्सा

2) विशेष चिकित्सा

1) सामान्य चिकित्सा -

विषचिकित्सा सिद्धांत (General treatment of Poisoning) :

ज्यावेळी विषद्रव्याचे स्वरूप माहिती नसते, त्यावेळी रूग्णाचे सर्वसामान्य परिक्षण करून पुढील दोन हेतू साध्य करण्याचा प्रयत्न करावा.

1) अनवशोषित विषाचे निष्कासन (Removal of unabsorbed Poison)

2)शोषित विषाची चिकित्सा व उत्सर्जन (To treat and excrete the absorbed Poison)

चिकित्सेचे टप्पे :

Removal of unabsorbed poison -

This depends upon the route of administration of poison

Inhaled poison - 1) Remove the patient to open atmosphere

ensure clear airway
Artificial respiration and oxygenation

Injected poison and snake bite

Use of tourniquette
Incision and suction
Ice pack may be applied
Removal of sting
Amputation of affected limb in case of viper bite

Contact poisoning through skin, wounds and natural orifices

Wash the area with water or soap water

d) Ingested poison

1) Induction of vomitting

2) Gastric lavage

3) Full gastro intestinal lavage

4) Purgation

Induction of vomitting :

Indications - Any ingested poison within 4-6 hrs.

Contra indications-

1) corrosives except carbolic acid (chance of perforation of stomach)

2) Convulsions

3) coma (chances of aspiration)

4) Children (Chance of aspiration)

5) Petroleum distillates (chance of inhalation of fumes)

6) Cardiorespiratory disease(chance of heart failure)

7) Pregnancy (Chance of abortion)

Methods

Vomitting can be induced by

Mechanical irritation (In the throat with finger)
By using emetic agent

e.g.- plane warm water

common salt 15-20 gm. in 200ml water

Weak solution of copper sulphate

Gastric lavage -

Indications - Any ingested poison within 4 - 6 hours

Morphine injected (is excreted in stomach)

Contra indication -

The absolute contra indications is corrosives except carbolic acid

Gastric lavage tube -

It is also known as Boa's tube or Ewald's tube

It is 1 - 1.5m. long, 12.7 mm. broad, rubber tube

Parts -

Funnel end - to pour in fluid and to take out fluid after lavage

Suction bulb -

To force open perforations if blocked

To take out fluid if syphon action fails.

Lower round perforated end to avoid damage to the GIT during its passage.

Rubber tubing - marked at 40,50 and 60 cm.

Mouth gag - wooden structure having central large hole for passage of rubber tube and 2 side holes to enable tie a thread to head of patient

Precautions -

The patient should be semi prone or prone to left

Head should be lower than hips

Ensure clear airway

Dentures if any should be removed

Mouth gag should always be used

Ensure that the tube is in the stomach only

The first washing should be with plane water only 100-200ml. ( It should be sent for chemical analysis)

Continue stomach wash till the suspected poison come out

Pinch the tube before removing to avoid aspiration

Procedure -

Position the patient

Place mouth gag

Lubricate the lower end of tube with liquid paraffin, Soap water, caster oil etc. Pass the lower end through opening of mouth gag till 50cm. mark.

Ensure that the tube is in the stomach only.

The first washing is done by 100 - 200ml. of plane water (about 500ml)

After that more fluid can be used for further lavage. It is done with plane warm water or KMno4 solution (1:1000) Process should be repeated till the poison is completely removed.

For whole procedure, to about 20 washings 10 litre of fluid is required

In children - lavage is done using Ryle's tube or rubber catheter

30 cm length is necessary to reach stomach

The tube should be pinched and then removed to avoid aspiration

2. Use of antidotes :

Antidotes are agents which either neutralize the poison itself or counteract the effects of poison without itself being harmful to the body.

Indications

The already absorbed poison
Poisoning by routes other than oral
Where emetics and gastric lavage are contra indicated

Types of antidotes :

Mechanical antidotes - Mechanical antidotes prevents the accumulation of poison at the target organ by creating a mechanical barrier. eg.- Activated charcoal (Medicoal) - It absorbs the poison eg. Metals,alkaloids and glucosides and makes it unavaialable for absorption.

Demulscents - i.e.oil,butter,ghee,white of egg These substances form an oily layer on the gastric mucous membrane. Bulky foods like banana, Flour suspension, mashed potato. These substances engulf the poison and make non-available for absorption.

Chemical antidotes - Some chemicals directly neutralize the poisons are called as chemical antidotes. eg. KMnO4 oxidise the poison i.e. used for stomach wash. Tannin (obtained from strong tea) forms a complex with metals, alkaloids and glycosides. Weak alkalies for acids and vice-versa
Physiological antidotes - The effects on the Physiological functioning of the body are opposite to that of the poison.

eg. Atropine for organo phosphorous poisoning, chloroform for strychnine poisoning.

Pharmacological antidotes -are those which interact with the poison and render it non-poisonous either by precipitating them or forming insoluable complex with them,even when the poison is absorbed in blood. e.g. Barbiturates for strychnine.

chelating agents - These are the substances which are used in metal poisoning. They form a non ionized complex with the metal so that the metal ion is not available for absorption

BAL - i.e. British Anti Levisite. It is given as 10% solution in arachis oil with benzyl benzoate.

It is given deep intra muscularly in the gluteal region.

It is contraindicated in liver damage, hypertension & tachycardia.

EDTA (Ethylene diamine tetra acetic acid.)

It is effective against lead, mercury & copper poisoning.

It is used specifically against lead poisoning.

It is given orally or by intra venous route.

It is contra indicated in anuria, renal damage etc.

Cuprimine/Penicillamine :

It is a degradation product of penicillin.

It is effective against copper, lead & mercury. Poisoning, It is specifically against copper poisoning. It is also effective in wilson's disease. i.e. Hepatolenticular degeneration.

It can be given by oral route.

It is contra indicated in penicillin allergy, cadmium poisoning, nephrotic Syndrome.

Universal antidote - It is known as universal because it can be used in all types of poisoning even if the nature of poison is unknown.

Charcoal (obtained from burnt bread or toast) MgO(milk of magnesia) and Tanin (from strong tea) are given in 2:1:1 Proportion

This is given 15-30 gms. orally & can be repeated 12-24 hrly.

Vaccines & sera -

ASV - Polyvalent anti snake vanom serum.

It is prepared by injecting the snake venom into horse and collecting the antibodies

Polyvalent ASV is effective against cobra, krait, Russells viper, and saw scaled viper

This serum remains is freezed dried and available as granular powder.

The serum remains potent for about 10 years

If time and condition of the patient permits then sensitivity test should be done

The usual mode of administration of ASV is im. or iv. route

Also its local injection is useful in viper snake bite to avoid local gangrene.

Removal of absorbed poison :

It is done by

Purgation using Na2So4, MgSo4 etc.
Forced diuresis using mannitol infusion etc.
Diaphoretics- increased sweating
Stimulating metabolism in liver(eg.Vit B complex)
Peritonial dialysis
Haemo dialysis
Haem perfusion.
Plasma foresis
Exchange transufusion.
Whole bowel irrigation.

Symptomatic treatment :

Whenever nature of poison is unclear, symptomatic treatment plays important role for saving the life.

For pain - Morphine, pethidine etc.
For asphyxia - artificial respiration & oxygenation.
For shock - i.v.fluids.
For harmorrhage - blood transfusion.
For fever - Antipyretics.
For convulsions - anaesthesia.
For electrolyte imbalance - Sodium, potassium.
For peripheral circulatory failure - Nor adrenaline drip.
For hypoglycemia - Glucose.
For anuria - lasix.
For hypotension - stimulants, head low position.
For penumonitis, bronchitis - antibiotics.
For Anaphylactic shock - adrenalin, anti histamines & steriods.
For cardiac shock - stimulants.
For abdominal pain - analgesics, antispasmodics.

Psychotherapy as required.

4) उपविषे

कुपीलु (Strychnos nux vomica)

वर्गीकरण - आयुर्वेद स्थावर वनस्पतीज विष

फलविष (सु.)

उपविष (र.त.)

Modern - Neurotic spinal poison

विषाक्त अंग बीज

विषारी तत्व मुख्य - Strychnine, brucine. अल्प प्रमाणात- Loganine

औषधी मात्रा शुद्ध बीज चूर्ण 30-120 मि.ग्राम

कल्प - विषतिंदूक वटी, नवजीवन रस, अग्नीतुण्डी वटी, लक्ष्मीविलास रस, कृमीमुद्गरस, एकांगवीर रस, महाविषगर्भ तेल

मारक मात्रा 1 ते 2 ग्राम बीजचूर्ण, Strychrine=15 to 30 mg. by IV

मारक काल 1 ते 2 तास

कुपीलु बीजाचाच प्रामुख्याने औषधामध्ये उपयोग केला जातो. परंतु मुलत्वक् आणि पत्र यांचा देखील अल्प प्रमाणात वापर केला जातो.

विषमज्वर, जीर्ण अतिसार, कृमी, अपस्मार, उन्माद, जीर्ण मलावष्टंभ, गुदभ्रंश, जीर्ण आमवात, निद्रानाश, जलसंत्रास इ. विकारांमध्ये वरील पैकी विविध कल्प उपयोगात आणले जातात.

तसेच, Sexual impotence, alcoholism, opium or lead poisoning, diptheritic paralysis. इ. मध्ये देखील याचा वापर केला जातो.

1) आमप्रधान व्याधी किंवा उदरात आमसंचिती असल्यास कुचला कल्प वर्ज्य.

2) वातप्रकोपक व्याधी, तीव्र ज्वर असताना देखील कुचला कल्प वर्ज्य.

3) कुचला कल्प आवश्यकतेनुसार अधिकाधिक 15 दिवस द्यावेत व पुन्हा देणे असल्यास 1 आठवडा बंद करून पुन्हा द्यावेत.

4) अल्प बलवानांना कुचला कल्प वर्ज्य करावे अथवा अत्यल्प मात्रा द्यावी.

5) कुपीलु बीज चूर्ण किंवा त्याचा कोणताही कल्प नुतन पक्षाघात, तसेच, मांसपेशी शोष-काठिण्य असतांना वर्ज्य समजावे.

6) कुपीलु उष्ण वीर्यात्मक असल्याने पित्तप्रकृती, गर्भिणी, बालक यांना वर्ज्य समजावे.

Mechanism of action -

Strychnine stimulates all the parts of CNS especially anterior horn cells of spinal cord causing greatly increased reflex excitability so that even slight stimulus like noise, light or air etc. causes generalised contractions of muscles.

Brucine exerts similar action but to a mild degree (6-10%) & the amount of loganin present is too less to produce toxic effects.

विषाक्तता लक्षणे :

कुचला बीज संपूर्ण स्वरूपात गिळल्यास त्याची विषाक्तता जाणवत नाही कारण बाह्य आवरण टणक असते आणि ते अन्नवह संस्थेत पाक होणे जवळ जवळ अशक्य असते. परंतु, हेच बीज तोडून किंवा चावून सेवन केल्यास 15 मिनिटांपासून ते 1 तासापर्यंत विषलक्षणे व्यक्त होऊ लागतात. त्यामध्ये मुखामध्ये कुचला बीजाच्या अतिशय कडवट चवीची संवेदना सातत्याने होत राहते. तसेच उदरशूल, अस्वस्थता, चेहरा व मानेच्या पेशींमध्ये काठिण्य उत्पन्न झाल्याची संवेदना प्रथम होते. संपूर्ण मज्जावह स्त्रोतस प्रभावित होऊन सर्व स्नायुंमध्ये आक्षेप निर्माण होतो. एकाच मांसपेशीत आकुंचन व प्रसारण या दोनही क्रियांचे आक्रमणाने त्यांच्यात काठिण्य उत्पन्न होते.

काठिण्यामुळे तीव्र वेदना व शरीर धनुषाकार होते. यामध्ये 3 अवस्था निर्माण होऊ शकतात त्या पुढील प्रमाणे,

1) Ophisthotonus - backward bending of body.

2) Emprosthotonus - forward bending of body.

3) Pleurosthotonus - lateral bending of body.

यानंतर चेहरा काळानिळा होतो, नेत्रतारका विस्फारतात, मन शेवटपर्यंत संवेदनक्षम असल्यामुळे वेदना कळत राहतात.

जवळपास 1 मिनिटाने आक्षेप संपतो, मांसपेशी शिथिल होतात, व्यक्ती सामान्य दिसतो, पण हे परिवर्तन काही क्षणांचे असते. पुढे पुन्हा आक्षेप येतो व तशीच लक्षणे निर्माण होतात असे पुन्हा पुन्हा होते व शेवटी श्‍वासावरोधाने मृत्यू होतो.

D.D.

1) Epilepsy - Is to be distinguished by loss of consciousness & clonus.

2) Hysteria - It is distinguished by character of convulsions.

3) Tetanus -

Strychnine poisoning

Tetanus

Circumstancial evidence of poisoning

History of injury

Onset is sudden

Gradual

All muscles are simultenuously affected

Not so

Relaxation of muscles in between convulsions

Sustained rigidity

Death within few hrs.

Delayed

Chemical analysis confirms poisoning

Bacterial examination confirms diagnosis

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक चिकित्सा :

वमन, नंतर वात पित्त शामक चिकित्सा

गोदुग्ध, गोघृत यांचे सेवन

प्रतिविष म्हणून तंबाखू, अहिफेन, भंगा इत्यादी देण्यात येतात.

आधुनिक चिकित्सा :

रूग्णास शांत व प्रकाशरहीत जागेत ठेवावे.

दोन आक्षेपांच्या दरम्यान chloroform द्वारे संज्ञानाश करावा.

KMnO4 द्वारे आमाशय धावन करावे.

आक्षेप शमनार्थ Mephenesin हे Muscle relaxant द्यावे, ते 3 mg/kg body wt.या प्रमाणात i.v. drip द्वारे द्यावे.

IV drip of diazepam 2.5 mg as an anticonvulsant.

- Antidote - Barbiturates as phenobarbitone sodium should be given intravenously in doses 500-750 mg & repeated as per requirement.

- Artificial respiration & oxygenation & supportive therapy should be given.

P.M. Changes -

श्‍वासावरोधाने मृत्यू झाल्याची लक्षणे दिसतात.

आमाशय-ग्रहणीच्या अंत:कलेवर रक्ताधिक्य दिसते.

मस्तिष्कावरण, फुफ्फुस, यकृत, वृक्क येथे रक्तसंचिती आढळते.

- Rigor mortis लवकर उत्पन्न होतो.

- Strychrine हे पूतीभवन लवकर होऊ देत नाही.

यामध्ये brain व spinalcord हे Chemical analysis साठी संरक्षित करावे.

Medicolegal importance -

आत्महत्या किंवा परहत्येसाठी क्वचितच वापर केला जातो.

यथोचित शुद्धि न केलेली कुपीलु बीज किंवा शुद्ध कुपीलु बीजाला अतिमात्रेत सेवन केल्याने अपघातजन्य विषबाधा होते.

- It is used as an arrow or cattle poison.

- Tolerance develops on repeated consumption.

- Is a cumulative poison.

- can be easily detected even in decomposed body.

अहिफेन (Papaver somniferum) :

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (भा.प्र.व र.त.)

Modern - Neurotic- Cerebral- somniferous poison निद्राजनक

विषाक्त अंग Unripened fruit juice (अपक्व फल रस)

विषारी तत्व मुख्य विषारी तत्व - Morphine.

अन्य तत्वांमध्ये - Codeine, Thebaine, Heroin (Brown Sugar), Papaverine, Pethidin, Narcotin Etc.

औषधी मात्रा अफु 10-100 मि.ग्राम

कल्प जातिफलादि वटी, शंखोदर, अहिफेनासव, निद्रोदय रस इ.

मारक मात्रा अफु 2 ग्राम Morphine 200 मि.ग्राम

Tincture of opium 10 मि.लि. Codeine 500 मि.लि.

Heroin 50 मि.लि. Pethidine 1 ग्राम

मारक काल - कमीत कमी 45 मिनिटे, अथवा 6 ते 12 तास

अहिफेन अपक्व फलास सायंकाळी छेद देऊन सकाळपर्यंत जो श्वेत द्रव जमा होतो. त्यास अफु असे म्हणतात.

अहिफेन बीज हे अविषारी असून मसाल्याच्या स्वरूपात सर्वत्र वापरले जाते. यास खसखस असे नामाभिधान आहे.

औषधी उपयोग : प्रामुख्याने अतिसाराच्या चिकित्सेसाठीच याचा उपयोग केला जातो.

सावधनता :

1) पुरूषांपेक्षा स्त्रीयांवर अफुचा प्रभाव अधिक होतो.

2) बालकांवर याचा प्रभाव अधिक लवकर होत असल्याने योग्य मात्रेतच द्यावे.

3) वृक्क विकारात हे औषध पूर्णत: वर्ज्य समजावे.

4) सामकफ प्रकोपजन्य श्वास विकारात, साममल असताना, तीव्रज्वर, नेत्रलालीमा, शिरोताप, शिर:शूल, गर्भिणि, सूतिका इ. ना ही औषधी वर्ज्य समजावी.

Mechanism of action: It depresses cortex & respiratory & cough centre in medulla & stimulates vagus & vomiting centre.

तीव्र विषाक्तता लक्षणे : Morphine याच विषारी तत्वाची लक्षणे अफु सेवनानंतर आढळतात. याचा सरळ प्रभाव मस्तिष्कावर पडून पुढील 3 अवस्था आढळतात.

उत्तेजितावस्था (Stage of excitement/Euphoria):

यात प्रथम मनुष्य उत्साहित सुखाची अनुभूती करतो, पुढे भीतीयुक्त होतो, अस्वस्थता वाटते, हृदयगती वाढते इ.

मुखातून अफूचा वास येतो, लहान मुलांना आक्षेप येतात.

अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास प्रथम अवस्था दिसून येत नाही.

अवसाद अवस्था (Stage of stupor/sopor) :

प्रथम अवस्थेनंतर थोड्याच वेळात ही अवस्था सुरू होते. जर अति प्रमाणात अफु सेवन केले असल्यास प्रथम हीच अवस्था दिसते.

यात तीव्र शिर:शूल, भ्रम, क्लान्ति, शरीरगौरव, इंद्रिय क्रियाहानी, ओष्ठ व आनन श्यावता, कण्डु, नेत्रतारका अतिसंकुचित होणे (Pin point pupils) इ.

या अवस्थेत नाडी व श्वासगती सामान्य असते. ही अवस्था 4-6 तास राहू शकते.

संन्यासावस्था (Stage of Narcosis):

मांसपेशी शिथिल होतात व संन्यासावस्था प्राप्त होते. पापण्यांची उघडझाप बंद होते. नेत्रतारका अतिसंकुचित होतात व मृत्यूपूर्व काही मिनिटे विस्फारित होतात. प्रकाशाच्या प्रति त्यांच्यात काहीच प्रतिक्रिया दिसत नाही.

नाडी व श्वासगती दुर्बल होत जाऊन पुढे मंद होते. शरीराचे तापमान कमी होते. आनन-ओष्ठ-अंगुली निलाभ होतात.

श्वसनवह संस्थानाचा पक्षाघात होऊन अखेर श्वासावरोधाने मृत्यू होतो. मृत्यूपूर्वी ज्या विशिष्ट प्रकारचे श्वसन होते त्यास cheyne strokes breathing असे म्हटले जाते.

जीर्ण (Chronic) विषाक्तता :

व्यसन स्वरूपात अफु सेवन करणे यास Morphinism किंवा Morphinomania असे म्हणतात.

अफूच्या वारंवार सेवनामुळे चिडचिडेपणा, निद्रानाश, स्वप्नदोष, स्मृतीभ्रन्श, मनोविकार, मलावष्टंभ, दुर्बलता, नेत्रतारका संकोच, नपुंसकता इ.लक्षणे निर्माण होतात.

D.D.:

The triad of coma, pin point pupils & depressed respiration strongly suggests opioid poisoning. अफू विषाक्ततेसमान लक्षणे मद्य विषाक्ततेत सुद्धा येऊ शकतात. परंतु मद्य विषाक्ततेत मद्याचा वास मुखातून येतो व नेत्रतारका विस्फारीत असतात. याच सारखी लक्षणे मस्तिष्कगत वातवाहिनी तुटून मुखाच्या पक्षाघातात (अर्दित) भासतात. परंतु, अर्दितात एक नेत्रतारका विस्फारित तर एक नेत्रतारका संकुचित असते.

तसेच, Uremic coma, diabetic coma, Hysterical coma, cerebral malaria, meningitis, brain trauma, carbolic acid poisoning, CO poisoning etc.

चिकित्सा:-

अफु सेवनानंतर तात्काळ रूग्ण आल्यास रिठा क्वाथाने वमन करावे.

कोरी कॉफी अधिक प्रमाणात द्यावी.

हात व पायाच्या तळव्यांवर मोहरीचा लेप लावावा.

रूग्णास झोपु देऊ नये. त्यासाठी मुखावर शीत जल सिंचन करावे.

आवश्यकतेनुसार बस्ति अथवा विरेचन द्यावे, मूत्राशय रिक्त करावे.

स्वेदन होईल असे उबदार वातावरण ठेवावे, जेणे करून स्वेदावाटे विषाक्तता बाहेर पडेल.

अफुची नशा मृत्यूच्या दारापर्यंत पोहचल्यास हिंगुजल थोडया थोड्या प्रमाणात दिल्यास नशा कमी होते.

आधुनिक : Acute poisoning treatment :

Gastric lavage with KMNO4 or boiled tea, tannic acid or activated charcoal and water.

Use of purgatives

Antidote: Inj. Naloxone HCL 0.4 to 0.8 mg.I.V. Every 10-15 min.till patient become normal or pupils get dilated

In early stages patient should be made to walk in open air, as this helps for excretion of opium.

Keep the patient warm.

Rest symptomatic treatment should be given.

Treatment of chronic poisoning :

Psychiatric cunsulting should be done.
Gradual withdrawal of morphine
Beta blockers should be used to release anxiety and craving
Antispasmodics should be used for abdominal colic, vomiting and diarrhea.

Post mortem appearances :

Smell of opium (raw flesh)
Face deeply cyanosed.
Black post mortem lividity
Froath at nose and mouth
Viscera congested.
Signs of coma and comato - asphyxia
Multiple needle prick marks may be seen in patients with addiction

If opium poisoning is suspected blood,bile and brain (3B) should be preserved.

Medicolegal aspects :

Opium is near ideal suicidal poison & commonly chosen for suicide. Because it causes painless death in comatose stage.

Homicidal & accidental poisoning is common among infants & children.

Accidental poisoning can occur due to its overdose during therapeutic use or addiction.

Rarely used as cattle poison.

जयपाल (Croton tinglium)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

मूलविष (सुश्रुत)

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग जयपाल बीज व बीज तेल

विषारी तत्व Crotin (toxalbumin), Crotonoside (Glycoside)

औषधी मात्रा शुद्ध बीज चूर्ण 30-60 mg, मुल चुर्ण - 250 mg, बीजतैल-1 थेंब.

कल्प इच्छाभेदी रस, अश्वकंचुकी रस, जलोदरारि रस

मारक मात्रा 4-5 Crushed seeds 1-2 ml. of oil/15 - 20 drops

मारक काल कमीत कमी 4 ते 6 तास, जास्तीत जास्त 3-6 दिवस

अनेक व्यक्ती जयपाल व दन्ती यांना एकच मानतात परंतु या वनस्पती विभिन्न आहेत. जयपाल बीज व एरण्ड बीज यामध्ये थोड्या प्रमाणात साधर्म्य असले तरी, सहज ओळखता येऊ शकतात. कारण एरण्ड बीज हे स्निग्ध असून फुगीर असतात व आकाराने मोठे असतात.

औषधी उपयोग : मुख्यत: विरेचनासाठीच याचा वापर केला जातो. परंतु वारंवार विरेचनासाठी जयपालाचा वापर करू नये. आमाशय व्रण, कर्करोग, अम्लपित्त, आंत्रदाह- शोथ, सुकुमार, बालक, गर्भिणी यांच्यासाठी जयपाल वर्ज्य समजावे.

Mech. of action: - Croton acts as local and systemic irritant

विषाक्तता लक्षणे : मूळापेक्षा जयपाल बिज तीव‘ रेचक व घातक असते. अतिमात्रेत अथवा शुद्धी न करता सेवन केल्यास दाह, क्षोभ, हृल्लास ,शूल, छर्दी, रक्तातिसार, दौर्बल्य इ.उत्पन्न होऊन शेवटी Dehydration मुळे मृत्यु येतो.

जयपाल तेल विषाक्तता :

नेत्र : अधिक प्रमाणात अश्रुनिर्मिती करते.

कर्ण : वाम कर्णात तीव्र वेदना थोड्या थोड्या काळाने होतात.

आमाशय : आमाशय शून्यता, दौर्बल्य.

उदर : उदरगौरव, आध्मान, उदर शुन्यता, विशेषत: वामभागी आक्षेप इ.

मल : अपानदुष्टी, अपानवायु नि:सरण, मलप्रवृत्ती संवेदना, अतिद्रव मलप्रवृत्ती, वृषणकण्डु, आरक्त वृषण, शिश्‍नाला उत्तेजना, स्त्री प्रजननांगास कण्डु, स्तन काठिण्य व शोथ, Pain from Nipple to scapula.

श्वसनवह संस्थान : उर:गौरव, सकष्ट श्वसन, वाम उदरदाह.

त्वचा : Painful burning, itching with redness of skin, blister formation, eczema, etc.

जयपाल बीज विषक्तता :

1) शिर : भ्रम, शिर:शुल, शिरोदौर्बल्य, शिरोगौरव इ.

2) नेत्र : नेत्रवर्त्म कण्डु, नेत्रवर्त्म शोथ, नेत्रगोलक काठिण्य, नेत्रदाह, नेत्रदृष्टी दौर्बल्य, नेत्रपटलगत व्रण, अति अश्रुस्त्राव इ.

3) नासा व मुख: नासादाह कण्ठ आनन दाह, ओष्ठ शुष्कता व दाह, जिव्हाग्र शुन्यता, हृल्लास, White coated tongue, अरूचि, आमाशयदाह, गिलायु शोथ व शुल.

4) आमाशय व उदर : अतिहृल्लास, आध्मान, आमाशय दाह,आमाशय-उदरस्पर्शासहत्व प्रत्येक मलप्रवृत्ती पूर्वी उदरशूल आणि दुग्ध सेवनानंतर उपशय.

5) मलाचा वर्ण गडद हिरवा किंवा पिवळसर हिरवा,गुददाहकण्डु-तोदवत वेदना इ.

6) मुत्रवह व प्रजनन संस्थान : प्रत्येक श्‍वासाच्या वेळी वृक्क स्थानी सुचिकावत वेदना, मुत्राचे प्रमाण वाढते आणि मुत्रप्रवृत्तीच्या वेळी दाह इ.वाम वृषण वर ओढले जाते तर दक्षिण वृषण शैथिल्य येते. स्त्रीयांमध्ये उर व स्तनभागी सूचिकावत वेदना असून त्या पृष्ठभागापर्यंत असतात.

7) श्वसनवह संस्थान : घोगरा व दबका आवाज होतो. सातत्याने गलभागी कफ संचिती, कफ नि:सरण करताना उदरशुल, उदरदाह, उर:शुन्यता, सकष्ट श्‍वसन आणि उर:भागी सूचिकावत वेदना होतात.

8) हस्त : अंससंधीशूल

9) पाद : गुल्फ संधीस्थानी तोदवत वेदना.

10) निद्रा : अतिहृदय स्पंदनामुळे निद्रानाश

11) त्वचा : लालीमा, कण्डु, सशुलदाह, विसर्पवत वेदना

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक चिकित्सा : निम्बुक स्वरस + शर्करा

आधुनिक चिकित्सा : आमाशय धावन करावे, लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

प्रामुख्याने Dehydration कमी करण्यासाठी IV fluids द्यावेत.

मृत्युत्तर स्वरूप :

Mucous membranes of GIT found red, inflamed and excoriated

Liver and spleen are congested.

Medicolegal aspects:

Poisoning due to croton seed and oil is commonly accidental Due to ingestion of seeds and inhalation of dust.
Rarely used for homicide and abortion.
Root and oil is used for criminal abortion.

Oil is used as arrow poisons.

धत्तुर (Datura metel)

वर्गीकरण आयुर्वेद स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

फलविष (सुश्रुत)

Modern - Neurotic cerebral deleriant poison.

विषाक्त अंग पंचांग, विशेषत: फल व बीज.

विषारी तत्व Daturine containing hyoscine, hyoscymine, atropine, scopolamine.

औषधी मात्रा शुद्ध धत्तूरबीज चूर्ण - 1/4 ते 1/2 रत्ती (30 ते 60 mg)

धत्तूर पत्र चूर्ण : 1/2 ते 1 1/2 रत्ती (60 ते 180 mg.)

कल्प कनकसुंदर वटी, कनकासव, श्‍वासकुठार, श्‍वासकास चिंतामणी, त्रिभुवनकिर्ती रस इ.

मारक मात्रा crushed seeds - 100-125, Daturine - 60 mg, Stupefying dose - 30-50 seeds.

मारक काल 24 hrs. approx.

धत्तूर बीज, आणि लंका (मिरची) बीज यांच्यामध्ये बरेच साधर्म्य असते.

औषधी उपयोग :

बाह्य शोथजन्य शूलात धत्तूरपत्र कल्क अन्य शूलघ्न व शोथघ्न द्रव्यांसह लेपनार्थ उपयुक्त ठरतो. कर्णशूलात कोष्ण धत्तूर पत्रस्वरस शूलप्रशमनार्थ उपयुक्त आहे.मांसपेशीगत वातप्रकोपशमनार्थ धत्तूर पत्र सिद्ध तेलाद्वारे मालिश केल्यास उत्तम उपयोग होतो.धत्तूरपत्राचे धूमपान किंवा धत्तूरपत्र चूषणार्थ दिल्यास श्‍वास वेग शांत होतो.

Mechanism of action :

It stimulates higher centres of brain. Later the vital centres are depressed resulting in death due to respiratory paralysis.

विषाक्तता लक्षणे : धत्तूर बीज सेवनानंतर अंदाजे 30 मिनिटांनंतर विषाक्त लक्षणे दिसु लागतात.

The features are classically described as -

dry as a bone

red as a beet

blind as a bat

hot as a hare &

mad as a wet hen.

There are two stages of menifestations -

1) Stage of delerium

2) Stage of coma.

Symptoms are classified as of nine D’s

Dryness of the mouth & throat.
Dysphagia.
Dysarthria - difficulty in talking.
Dry hot skin - due to increased body temperature 40-43o C.
Drunken gait
Delirium
Diplopia
Drowsiness
Death.

The characteristic symptom seen in dhatura poisoning is Corphologia. It is tendency to grasp imaginary objects, may be seen pulling something from fingers & may be threading an imaginary needle.

D.D. : Drunkenness, heat stroke.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक :वृतांक फल स्वरस, कार्पासपुष्प स्वरस + शर्करा , गोदुग्ध + शर्करा, समुद्रफल कल्क + गोमूत्र, वचा चूर्ण + दधि, एरण्डमूल कल्क + कर्पासबीज क्वाथ + गोदुग्ध + शर्करा

आधुनिक :

1. 1. Use of emetic drugs.
  2. Gastric lavage
  3. Antidote - Pilocarpine nitrate 15 mg, s.c.
  4. Purgatives
  5. Symptomatic treatment.

P M findings:

1. 1. General signs of asphyxia are seen
  2. Seeds may be found in stomach.
  3. Congestion of stomach & all other visceras
  4. No other specific findings are seen.

Medicolegal aspects:

- Dhatura is commonly known as road side poison, Since it is used for road side crims like robbery, theft, kidnapping & rape. Dhatura seeds may be given in food, wine or cigarettes. Commonly used in fairs, railways & by sadhus & pujaries.

- Accidental poisoning is common.

- Commonly used for suicidal purpose & rarely for homicidal purpose.

भांग (Cannabis Indica)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

मूलविष (सुश्रुत)

Modern - Neurotic cerebral deliriant poison, stupefying poison

विषाक्त अंग पंचांग

विषारी तत्व THC (Tetrahydroxy Cannabinol)

भांगमध्ये : THC - 15 %

गांजा मध्ये : THC - 25 %

चरस मध्ये : THC - 25 - 40 %

औषधी मात्रा 100-125 mg.

मारक मात्रा भांग : 10 gm/kg body wt.,गांजा : 8 gm/kg body wt.

चरस : 2 gm/kg body wt.

मारक काल अनिश्‍चित (भांग सेवनाने क्वचितच मृत्यु होतो.)

भांग या वनस्पतीच्या स्त्री आणि पुरूष अशा दोन जाती आहेत.

या वनस्पतीपासून प्रामुख्याने भांग, मजुन, गांजा आणि चरस बनवले जाते.

भांग - वाळलेली पुष्प व पत्र (स्त्री व पुरूष दोन्ही वनस्पतींची) यांना बारीक करून बनविली जाते.

गांजा - भांग स्त्री वनस्पती बहरण्याच्या काळात ज्या फुलांचे फळ धारणेत रूपांतर होत नाही, त्या फुलांना वाळवून बनवतात.

चरस - झाडाची कच्ची राळ म्हणजे चरस - सर्वात जास्त मादक असते.

औषधी उपयोग :

आधुनिक औषधशास्त्रानुसार भांग वनस्पतीचा उपयोग अधिमंध (Glaucoma) व कॅन्सरच्या वेदना कमी करण्यासाठी Chemotherapy मध्ये करतात.

वैद्यकिय दृष्ट्या ही वनस्पती बल्य(Tonic) , Intoxicant, antispasmodic, analgesic, Narcotic, Sedative, etc. आहे.

Other uses - Alcohol withdrawal, Anthrax,Dysmenorrhoea, Asthama, epilepsy, gout, Bronchitis, insomnia, Burns, Morphine withdrawal, Cataract, Paralysis, Cough, whooping cough, Rheumatism, Toothache, Uterus prolapse, Diarrhoea, Dysentry.

Mechanism of action:

THC is CNS stimulant

It affects pain perception, cognition, memory, reward and motor co-ordination.

विषाक्तता लक्षणे : Routes of poisoning - through GIT and through respiratory tract.

Non users may suffer muscular inco-ordination, dizziness, difficulty in concentraction, confusion, difficulty in walking, dysarthria, dry mouth, cloudy vision, vomitting etc.

अतिमात्रेत सेवनाने : Collapse, coma and death due to cardiac failure.

Addict people may suffer from symptoms like loss of apetite, wasting, weakness, tremors, impotence, sterilly due to reduced sperm count and reduced testosteron, gynacomastia, moral and mental deterioration.

D.D. - Datura Poisoning, Hyocymus niger poisoning.

चिकित्सा :

आमाशय धावन, वमन, गोघृत सेवन, हृदयरक्षणार्थ हेमगर्भ मात्रा इ.

लाक्षणिक चिकित्सा :

मद अधिक असल्यास 1) शिरोधारा - दुग्ध अथवा जलाने, 2) अम्ल रस सेवन-उदा. चिंचा पानक, निम्बुक स्वरस तक्र इ.

P.M. appearances : Signs of asphyxia

Medicolegal aspects :

It is a drug of addiction.
Rarely used for homicide.
Commonly used as stupefying poison.
Accidental poisoning is common.
Commonly used by sadhus and Pujaries.
Running amok - i.e. the person starts killing a person or persons against whom he has fancied or real eminity and then goes on killing everybody that comes in his way, till the homicidal tendency lasts, finally the person either commits suicide or quietly, submits himself to police.
A person may become run amok even if not addict.

गुंजा (Abrus precatorius)

वर्गीकरण आयुर्वेद स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

मूलविष (सुश्रुत)

Modern - Irritant - Organic - Vegetable poison.

विषाक्त अंग बीज

विषारी तत्व Abrin (toxalbumin) प्रमुख

अन्य विषारी तत्त्वांमध्ये Abrain, Abric acid, Urease इ. चा समावेश होतो.

कल्प गुंजादी तैल इ.

मारक मात्रा केवळ 1 चावून खाल्लेले बीज. Abrin - 0.0001 - 0.0002 Mg/Kg by S.C. route

मारक काल 24 तास ते 3 ते 5 दिवस.

गुंजा या लता स्वरूप वनस्पतीचे सर्वात विषाक्त अंग म्हणजे याचे बीज.

बीज हे चमकदार व दिसण्यास आकर्षक असल्यामुळे लहान मुले त्यांना लवकर आपलेसे करतात आणि खेळण्यासाठी वापरतात.

अनेक आदिवासी स्त्रीया व पुरूष कण्ठ आभूषण स्वरूपात याचा उपयोग करतात.

शुद्ध Abrin ही पिवळसर पांढरी पावडर असते. 80डिग्री. से. तापमानाला 30 मिनिटापर्यंत उकळल्यास Abrin हे तत्व नष्ट होते.

Abrin Injection द्वारे दिले गेल्यास त्याची लक्षणे viper snake bite प्रमाणे दिसून येतात.

आदिवासी बीज शुद्धी करून मौखिक रूपात संतती प्रतिबंधक म्हणून वापरतात.

मुखदुषिका, विस्फोट, विद्रधी इ. विकारात पत्रकल्कलेपन केले जाते तसेच श्‍वान दंश स्थानी पत्रकल्कलेपन करतात.

बीज मधुमेह व जीर्ण वृक्कविकारात वापरतात.

Mechanism of action :

त्वचेद्वारे Injection रूपात दिले गेलेले Abrin हे मुखाद्वारे सेवन केल्या गेलेल्या Abrin पेक्षा अधिक घातक असते.

Abrin हे शरीरातील प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचते. पेशींच्या बाह्य आवरणावर हल्ला करून आपला प्रभाव पाडते. Abrin चे विषारी परीणाम यकृत, वृक्क आणि RBC प्रत्यक्ष हल्ला करून त्यांना विषाक्त बनवल्यामुळे जास्त प्रभावी ठरतात.

विषाक्तता लक्षणे :

शरीरात प्रवेशित होण्याचे मार्ग

1) मुख

2) नेत्र

3) Sub cutaneous injection

अति धोकेदायक स्थिती :

जेव्हा गुंजा बीज चावून खाल्ले जातात. तेव्हा ते अधिक घातक असतात. कारण चावल्यामुळे बीजावरील कठीण आवरण फुटून विषारी तत्व लाळेसोबत मिश्रीत होऊन तात्काळ शोषले जाते.

जेव्हा गुंजाबीज अपरीपक्व - मऊ आवरणाचे असते तेव्हा देखील विषाक्त तत्व तात्काळ शोषले जाते.

आभुषण स्वरूपातील बीज गिळल्यासही धोका असतो. कारण अशा बियांचे आवरण छिद्र केल्यामुळे खंडीत झालेले असते.

मुखाद्वारे सेवन केल्यास - विषाक्त चिन्ह व लक्षणे उशीराने आढळू शकतात. अगदी काही तासांपासून तर काही दिवसांनंतर - मुख, अन्ननलिका यात दाह, हल्लास, छर्दी, रक्तज अतिसार, उदरकंप, नैराश्य, अतिनिद्रा, तंद्रा, आक्षेप, भ्रम, संन्यास, नेत्रगत रक्तस्त्राव, मूत्र, इ. लक्षणे आढळतात.

नेत्रसंपर्क : किती मात्रेत अलीळप किंवा अन्य तत्व नेत्रात शिरले आहे. त्यानुसार नेत्रलालीमा ते पूर्णत: दृष्टीनाशापर्यंत लक्षणे दिसतात.

Intravenous or subcutaneous administration symptoms are similar to oral but gastro intestinal symptoms are lesser.

There is severe inflammation at the injection site.

सामान्य विषाक्तता लक्षणे :

प्रमुख लक्षणांमध्ये हृल्लास, छर्दी अतिसार यामुळे होणारे dehydration तसेच आक्षेप व मूर्च्छा यांचा समावेश होतो.

Abrin प्रत्यक्ष वृक्काच्या पेशींवर हल्ला करून त्यांचे कार्य बंद करते. तसेच dehydration चा देखील वृक्काच्या कार्यावर प्रभाव पडून वृक्क क्रिया बंद होतात आणि मृत्यू होऊ शकतो.

साधारणत: 5% मृत्यु होण्याची संभावना असते. अनेक वेळेला 3-4 दिवसांनी लक्षणे दिसतात व मृत्यु 14 दिवसांपर्यंत केव्हाही वृक्क कि‘या बंद पडल्याने होऊ शकतो.

CNS वर प्रभाव - तंद्रा, आक्षेप, दृष्टीदोष, हस्तकंप, उदरकंप इ.

Abrin च्या क्षोभक क्रियेमुळे अन्नवह स्त्रोतसात तीव्र स्वरूपाचा शोथ, हृल्लास, छर्दी, अतिसार, उदरकंप इ. लक्षणे निर्माण होतात.

Liver damage can occur. Serum billirubin level becomes high.

Hypoglycemia may occur.

Skin : Skin contact may cause irritation and dermatitis.

Haematological effects : Blood loss occur due to hemorrhage.

D.D.: Viper snake bite, Tetanus, Jaipal Poisoning etc.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक चिकित्सा :

तांदुळजा स्वरस + शर्करा

गोदुग्ध + शर्करा

खर्जुर, द्राक्षा, चिंचा, आमलकी, यांचा स्वरस किंवा क्वाथ + मधु

आधुनिक चिकित्सा : प्रथमोपचार-

मुखातील सर्व बीज कण निर्हरण करणे.

छर्दी नसल्यास आमाशय धावन

रूग्णास खुल्या हवेत बसवावे.

नेत्रात गेले असल्यास स्वच्छ जलाने 10 मिनीटे नेत्रधावन करावे.

कोणतेही लक्षण दिसत नसले तरी रूग्णास 2 आठवड्यांपर्यंत वैद्यकिय निरीक्षणाखाली ठेवावे.

Antidote : Antiabrin

अन्य लक्षणिक चिकित्सा करावी.

प्रामुख्याने -

Hypotension असल्यास IV द्यावे.

Urine output 100 ml/hr असे Maintain करावे.

Post mortem findings :

Fragments of sui in wound.
Oedema at the site of injection.
Patches of ecchymosis under skin, pleura, pericardium, peritoneum.
Hermorrhagic patches on external and internal surface of organs.

Medicolegal importance :

Accidental poisoning in children due to attractive colour of seeds.
Used as cattle poinson, arrow poison.
Sui may be used for homicidal purpose.
Sui may be used as birth control pills in some tribes.

Sui - seeds are powdered, mixed with dhatura or opium, made into paste, worked into needles and hardened in sun.

भल्लातक (Semicarpus anacardium)

वर्गीकरण आयुर्वेद स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग फल

विषारी तत्व semicarpol, bhilavanol

औषधी मात्रा तेल 3 ते 6 थेंब वर्धमान भल्लातक (रसायन विधीनुसार)

कल्प भल्लातकासव, भल्लातक पर्पटी, संजीवनी वटी

मारक मात्रा तेल : अनिश्‍चित परंतु 10 gm. निश्‍चित घातक, चूर्ण : 5 gm.पेक्षा अधिक

मारक काल 12 ते 24 तास

भल्लातक युक्त औषधी सेवनकाळात आतपसेवन, उष्ण, तीक्ष्ण अन्नपान वर्ज्य करावे.

पित्तप्रकृती असणारे, मुख-आंत्र-आमाशय व्रण असणारे, तृष्णापीडीत, अनिद्राग्रस्त, स्वेदाधिक्य असणारे, सर्वांगदाह तसेच पित्तदोष प्रकुपित व्यक्तींनी भल्लातक कल्प सेवन करू नये.

आमवाताच्या प्रारंभिक अवस्थेत भल्लातक उत्तम आहे, परंतु याचा प्रयोग युवक व बलवानांमध्येच करावा. जीर्ण आमवातात भल्लातकाचा विशेष उपयोग होत नाही.

भल्लातकाचा प्रत्यक्ष परिणाम मांसपेशींवर होत नसला तरी वातावाहिनींद्वारे मांसपेशींना उत्तेजना मिळते. योग्य मात्रेत औषधरूपी भल्लातक सेवनाने मांसपेशींची आकुंचन प्रसरण क्रिया उत्तम होते. WBC योग्य प्रमाणात वाढून शरीरातील विकृत स्वरूप ग्रंथी व अन्य वृद्धी नष्ट केल्या जातात.

विषाक्तता लक्षणे :

काही व्यक्तींना भल्लातकाच्या पुष्पित वृक्षाखाली झोपल्याने किंवा परागकणांच्या संपर्काने सर्वांगावर शोथ उत्पन्न होतो.

भल्लातक तैलाचा बाह्यत: त्वचेशी संपर्क आल्यास विस्फोट, दाह, कण्डू, शूल, ज्वर इत्यादी लक्षणे निर्माण होतात.

अभ्यंतरत: भल्लातक सेवनानंतर ते रक्तात तात्काळ शोषले जाते पण त्याचे उत्सर्जन हळूहळू होते. त्यामुळे याचे अधिक मात्रेत सेवन हानिकारक ठरते.

पचन संस्थेत आमाशय आणि गुदनलिका या ठिकाणी याची क्रिया अधिक प्रबळ असते. त्यामुळे गुदनलिकेला उत्तेजना मिळण्याने मलसंग्रह होत नाही.

त्वचेवर भल्लातकाचा प्रभाव तीव्र असतो, स्वेदावाटे जेव्हा भल्लातक विष उत्सर्जित होते त्यावेळी त्वचा उष्ण, आरक्त व कण्डुयुक्त बनते.

भल्लातक अतिसेवनाने वृक्कांना तीव्र उत्तेजना मिळते व मूत्राचे प्रमाण वाढते, काही काळानंतर वृक्कांना दौर्बल्य प्राप्त होऊन मूत्रोत्पत्ती कमी होते. याची उत्तेजक क्रिया एवढी ती असते की, मूत्रगत रक्तस्त्राव होतो तसेच संपूर्ण मूत्रमार्गावर तीव्र दाह असतो.

मुख-कण्ठ-आमाशय व्रण शोथ, श्यावता, हृदयगती वाढणे, मूकता, संन्यास व अखेरीस मृत्यू येतो.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीय चिकित्सा :

बाह्यत: प्रभावित भागास कोमट जलाने धावन करावे. त्यावर घृत लेपन करावे. तसेच आम्रहरिद्रा, शालिषष्टीक, दुर्वा एकत्र पाण्यात वाटून लेप करावा. काळे तीळ, दूध, दही किंवा लोण्यामध्ये वाटून लेप करावा. चंदनाचा लेप करावा. काळेतीळ व कृष्णमृत्तिका यांचा लेपन करावे. कोथिंबीर, तण्डुलीयक कल्क, चिंचा पत्र कल्क लेपन करावे.

अभ्यंतरत: गोदूग्धपान, नारिकेल जल, चिंचापत्र स्वरस, तण्डुलीयक स्वरस इ. प्राशनास द्यावे. नारिकेल तैल, तीळ तेल प्राशनास द्यावे. मौक्तिक कामदुधा आवश्यकतेनुसार सेवन करावे.

आधुनिक :

For skin lesions: Wash with water & application of bland ointments. Internally, Gastric lavage, Use of demulcents and symptomatic treatment

Post mortem appearances:

- Blisters in mouth, throat & mucous membrane of stomach.

- Fatty degeneration of liver.

- Congestion & inflammation of mucous membrane of gastro intestinal tract.

- Skin showing black vesicles with acrid serum.

Medicolegal Importance:

- It is used as an abortion stick for criminal abortion.

- For the purpose of vitriolage acrid juice is used.

- Accidental posoning can occur when used for therapeutic purpose.

- To fabricate an injury, especially conjuctivitis.

- To mimic an artificial bruise the acrid juice is applied on skin.

स्नुही (Euphorbium nerifolia)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

Modern - Irritant Organic Vegetable Poison.

विषाक्त अंग क्षीर

विषारी तत्व Euphorbine, Euphol, Euphorbol, Taraxerol.

औषधी मात्रा मुलचूर्ण 250 mg - 500 gm., क्षीर - 1/2 - 1 थेंब

कल्प स्नुही क्षीर (चिंचापत्र स्वरस भावना देऊन शुद्धी केलेले क्षीर) मुलचूर्ण, क्षारसूत्र

मारक मात्रा 25 ते 30 मिली. क्षीर.

मारक काल अनिश्‍चित.

चरकाचार्यांनी स्नुहीचे : अल्पकंटक स्नुही व बहु कंटक स्नुही हे दोन प्रकार वर्णन केले आहेत. त्यापैकी बहुकंटक स्नुहीक्षीर तीव्र विरेचक आहे. स्नुहीचे अनेक प्रकार असून नेमका कोणता वापरावा याचे वर्णन आढळत नाही. औषधी स्वरूपात स्नुहीक्षीर, पत्रस्वरस आणि मुलचूर्ण वापरले जातात.

औषधी उपयोग : क्षीराची योग्य शुद्धी करून वापर केल्यास - तीव्र रेचन, शूलघ्न, ग्रंथी, आध्मान, कुष्ठ, अर्श, शोथ, मेंदू, प्लीहा, पाण्डु, व्रणशोथ इ. व्याधी नष्ट करतो.

Mechanism of action: Euphorbine acts as local & systemic irritant.

विषाक्तता लक्षणे : क्षीराचा त्वचेशी संपर्क आल्यास विस्फोट उत्पन्न होतात. पित्त प्रकृतीच्या व्यक्तींमध्ये स्थानिक व्रणशोथ उत्पन्न होऊ शकतो.

क्षीर नेत्रात गेल्यास नेत्राभिष्यंद व अंधत्व येऊ शकते.

अशुद्ध क्षीर किंवा अतिमात्रेत शुद्ध स्नुहीक्षीर सेवन केल्यास महास्त्रोतसामध्ये तीव्र क्षोभ उत्पन्न होतो. त्यामुळे छर्दी, तीव्र अतिसार होऊन शरीरातील जलांश कमी होतो व यामुळे आक्षेप व मूर्च्छा येऊन शेवटी मृत्यु ही लक्षणे दिसून येतात.

D.D. : अर्क विषबाधा, जलपाल विषबाधा, भल्लातक विषबाधा

चिकित्सा :

आयुर्वेदिक चिकित्सा :

बाह्यत: चिंचा पत्र कल्क लेपन

अभ्यंतर: पित्तघ्न चिकीत्सा करावी.

उदा. शर्करा+शितल जल, शर्करा+ माहिष दुग्ध, मौक्तिक कामदुधा

आधुनिक चिकित्सा :

No Specific antidote :-

Hence symptomatic treatment should be given

Stomach wash - with warm water or K MnO4 solution.
Use demulcents like white yolk of egg, clarified butter etc.
Inj. Morphine 10 mg. im for pain relieving.
Use of stimulant drugs.
For collapse - i.v. fluids.
For convulsions - Inj. Dizepam.

Post Mortm findings:

Signs of gastrointestinal irritations.
Gangrenous patches in stomach.
Spleen is in rotten condition.

Medicolegal Importance:

It is used for purpose of criminal abortion.
Used very rarely for homicide.
Latex is applied on eyes & genitals for the punishment of adultery.

अर्क (Calotropis Procera)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (र.त.)

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग मूल, क्षीर

विषारी तत्व Uscharin, Calatoxin, Calotropin, Calactin

Calotropis gigantia मध्ये Gigantin नामक अत्याधिक विषाक्त तत्व असते.

कल्प अर्कादि वटी, अर्क तेल इ.

मारक मात्रा अनिश्‍चित

मारक काल अनिश्‍चित, अंदाजे 12 तास

Mechanism of action :

It acts as local, gastrointestinal & cerebrospinal irritant.

विषाक्तता लक्षणे :

बाह्यत: त्वचेवर क्षीर लागल्यास आरक्त-स्फोटयुक्त पिटीका, दाह इत्यादी. नेत्रात क्षीर प्रवेशित झाल्यास नेत्रश्लेष्मा शोथ अथवा अंध्यत्व येऊ शकते.

अभ्यंतरत: क्षीर सेवनाने मुख-गल- उदरदाह, तिक्तास्य, हृल्लास,छर्दी, अतिसार, नेत्रतारका विस्फारीत होणे, धनुर्वाताप्रमाणे आक्षेप आणि शेवटी मृत्यू.

मूलचूर्ण नस्याद्वारे प्रवेशित झाल्यास तात्काळ मृत्यू येऊ शकतो.

D.D. - Tetanus, poisoning due to euphorbium, bhilava.

चिकित्सा :

आयुवेर्दिक :

बाह्यत: त्वचेवर अर्कक्षीर लागल्यास पलाश नवपल्लव क्वाथाद्वारे धावन करावे. तसेच पलाशपत्र कल्काने लेपन करावे.

अर्कक्षीर-पत्र-मूल सेवनाने विषाक्तता उत्पन्न झाल्यास पलाशपत्र क्वाथ पानार्थ द्यावे.

आधुनिक :

Externally skin is washed with soap and water and Eyes are washed with saline water.

Internaly stomach wash & symptomatic treatment.

Post mortem appearances :

Inflammation of GIT.
Froath at naustrils.
Acute ulcers in stomatch & perforation can be seen.
All the organs show congestion.

Medicoalegal Importance :

Used for criminal abortion, externaly as well as internally.
Used as cattle poision.
Used as arrow poision.
For infanticide it is mixed with milk or water.
Rarely used for suicide & homicide.

Used to produce artificial bruices to charge false claim.

लांगली (Gloriosa superba)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (भा.प्र.वर.त.)

कंदविष (सुश्रुत)

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग कंद

विषारी तत्व Superbine, gloriocine, colchicine.

मारक मात्रा अनिश्‍चित

मारक काल अनिश्‍चित

Mechanism of action : It is CNS depresent uterine stimulant and spasmolytic.

विषाक्तता लक्षणे : मुख व गल प्रदेशी दाह, चिमचिमायन, हृल्लास, तीव्र छर्दी, अतिसार, उदरशूल, न्यूनरक्तचाप, आक्षेप, अत्यधिक प्रमाणात स्वेद व शेवटी मृत्यू ही लक्षणे दिसून येतात.

तीव्र विषाक्ततेमध्ये वृक्कक्रिया बंद पडणे, Haematological abnormalities, cardiotoxicity ही लक्षणे दिसतात.

D.D. : Oxytocin, Aconite poison.

चिकित्सा :

आयुर्वेद : लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

आधुनिक : Gastric lavage, regulate blood pressure, monitor function of all vital organs, rest symptomatic treatment.

P.M. Appearances :

No specific findings are seen.

Medicolegal importance :

Poisoning is mostly accidental.

It is used for criminal abortion by introducing in vagina.

अश्वमार/करवीर (Nerium Odorum)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

उपविष (भा.प्र. व र.त.)

मूलविष (सुश्रुत)

Modern - Cardiac poison

विषाक्त अंग सर्वांग, विशेषत: क्षीर

विषारी तत्व श्‍वेत/रक्त करवीर - Nerin

पीत करवीर - Thevetin, Oleandrin, Nerin

औषधी मात्रा मूल 15 - 125 mg.

कल्प करवीर मूल चूर्ण

मारक मात्रा प्रौढ 15 gm- मूळ चूर्ण, 10-20 पत्र, नवजात बालक - 1 पत्र

मारक काल अनिश्‍चित परंतु 3-36 तासापर्यंत

सुश्रुतचार्यांनी करवीर यास मूलविषात गणले असले तरी याचे सर्वच अंग विषाक्त आहेत.

शोभिवंत स्वरूपात लागवड करण्यात येणारी ही वनस्पती उष्ण प्रदेशात तसेच -10 अंश से. या तापमानात देखील जीवंत राहते.

याच्या 400 पेक्षा अधिक विविध प्रजातींचे नामकरण झाले असून प्रामुख्याने श्‍वेत, रक्त व पीत पुष्प असणाऱ्या जाती आढळतात.

करवीरास अश्‍वमार हा प्रचलित पर्याय आहे. अश्‍व या बलवान प्राण्याला देखील मृत्यु आणण्यास करवीर पत्र कारणीभूत ठरते. साधारणत: 100 gm शुष्क पत्र एका तरूण घोड्याला मृत्यु आणु शकतो. शक्यतो कोणताही प्राणी करवीर पत्र सेवन करत नाही परंतु युद्धाच्यावेळी शत्रुद्वारे भुकेल्या अश्‍वांना मृत्यु आणण्यासाठी अन्य शुष्क गवतासोबत शुष्क करवीर पत्र एकत्र करून दिले जात असे. करवीर पत्राचा रस मधुर असल्याने इतर शुष्क अन्नासोबत नकळत सेवन केले जाते आणि शत्रुचा उद्देश साध्य होत असे.

विषारी तत्व ही Cardiac Glycosides आहेत. Cardiac Glycosides नैसर्गीक असल्यामुळे त्यांची शरीरावर होणारी क्रिया हृदय संदर्भात फायद्याची व विषारी परिणामकारक अशी दोन्ही प्रकारची असते. मुख्यत: क्षीरामध्येच ही तत्वे असतात आणि क्षीर हे सर्वांगव्याप्त असल्याने करवीराचे सर्वांग विषाक्त आहे.

करवीर मध्ये इतर अनेक विषाक्त तत्वे आहेत की, ज्यांचे संशोधन होणे बाकी असून ती तत्वे खुप घातक आहेत.

क्षीरांमध्ये असणारे Rosagenin नामक तत्वामुळे श्‍वासावरोध होतो.

वृक्ष शुष्क झाल्यानंतर देखील याची विषक्तता थोडी देखील कमी होत नाही त्याच्या कोणत्याही भागाचा धूर श्‍वसनमार्गाद्वारे शरीरात जाणे मृत्यूला आमंत्रण देणारे ठरते.

Mechanism of Action :

Glycoside nerin has digitals like action on the heart leading to cardiac failure.

विषाक्तता लक्षणे :

बाह्यता क्षीर त्वचेला लागल्यास Allergy, त्वकदुष्टी होऊ शकते. नेत्रात गेल्यास Inflammation व Irritation होऊ शकते.
अभ्यंतरत: शरीरात विषप्रवेश झाल्यास Gastrointestinal व Cardiac effects दिसतात.
Gastrointestinal effects - Nausea, vomitting, excess salivation, abdominal pain and diarrhoea (With blood or without blood)
Cardiac effects - Irregular heart rate, extrimities may become pale and cold due to pure or irregular circulation.
या व्यतिरिक्त उछड वर देखील प्रभाव पडून drowsiness, tremors, shaking of the muscles, seizures, collapse, coma, death ही लक्षणे निर्माण होतात.
Convulsions are seen in muscles of limbs which are prominent on one side of limbs. Later convulsions progress in tetanic.

D.D.: Poisoning due to digitalis, tetanus.

चिकित्सा : आयुर्वेदानुसार वमन त्यानंतर गोघृत पान

आधुनिक नुसार : Gastric lavage and then symptomatic treatment.

P.M. Findings :

Petechial hemorrhages on heart.

Congestion of viscera.

Medicolegal aspects :

Commonly used for suicide.

Commonly used for criminal abortion.

Commonly used as a cattle poison.

Rarely used in homicide.

Sometimes accidental poisoning may result as root is used for treatment of veneral diseases, cancer and ulcers.

5) दाहक विष (Corrosives)

Sulphuric acid (H2So4)

Classification - Corrosive mineral acid poison.
Fatal dose - 10-15 ml.
Fatal period - 18-24 hrs. In children death may be immediate.

This chemical used mainly in car battery acid, certain detergents, some Fertilizers, leather industries etc.

It is significant componant of air pollution & results in the production of ‘acid rain’.

It is a colourless to slightly yellow liquid, soluble in water.

Signs & symptoms :

Eye - Skin - nose-throat irritation, Broncthitis, conjunctivitis, emphysema, mouth ulcer, Eye-skin burns, Dermatitis, choking, cough (with or without blood), discoloured teeth, haematemesis, gastrointestinal burns, vision loss etc.

Route of exposure.

Symptoms

Treatment

Inhalation

Burning sensation, cough, breathing difficulties, shortness of breath, soar throat

Fresh air rest, half upright position. artificial respiration if needed.

Skin

Redness, serious skin

burns, pain, blisters

Remove contaminated

cloths, Rinse

skin with plenty of water

Eyes

Redness, pain, severe

deep burns.

rinse with plenty of water, remove contact lenses if possible.

Ingestion

Abdominal pain,

burning sensation,

shock.

Rinse mouth,

Do not induce

vomitting, Demulscents

can be given orally.

If H2So4, was swallowed, immediately give water or milk. If symptoms like vomitting, convulsions, or decreased alertness are present avoid water or milk.

If the person breathed in air containing H2So4, immediately move to fresh air.

P.M. appearances - [ In all types of corrosives]

It depends on quantitiy, strength & time taken to die -

1) In short time death -

- Corrosion & destruction of upper GIT

- Gastric perforation.

- Peritonitis

- May be destruction of abdominal & thorasic viscera.

2) In late deaths

- Signs of repair

- Scarring.

- Healed trickle marks.

Specific in H2SO4

All organs coming in contact with acid are black (carbonisation)

Perforation of stomach.

Medicolegal aspects ( In all types of corrosives)

- Rarely used for suicide, homicides abortifacients.

- Accidental poisoning may occur in children & in laboratory.

- They are commonly used for throwing on body i.e. vitriolage.

***

Hydrochloric acid (HCl)

Classification - Corrosive mineral acid poison.
Fatal dose – 15-20 ml.
Fatal period – 1 – 2 Days.

HCl is colourless to slightly yellowish gas, highly corrosive, has irritating odour.

It is used in photographic, textile, food-processing, rubber industries etc.

Complication - discoloured teeth, burned skin, cause permanant blindness & cataract, Infection at the site of burnt skin. Ingestion may lead to oesophageal stricture.

P.M. appearances :

Same as in corrosives except perforation of stomach is uncommon.

Medicolegal importance - Same as in corrosives.

Signs & symptoms :

Exposure may occur by inhalation, ingestion or eye - skin contact.

Route of exposure

Symptoms

Treatment

Inhalation

bluish colour to lips & fingernails, chest tightness,Choking, coughing (with or without blood) shortness of breath, dizziness, low B.P., Rapid Pulse, weakness.

same as H2So4

Skin

Burns, dermatitis, ulcers of the skin.

same as H2So4

Eye

loss of vision.

Ingestion

Abdominal - chest - throat- mouth - severe pain, breathing difficulty, fever, Rapid drop in blood pressure, bloody vomiting.

same as H2So4

Nitric Acide (HNo3)

Classification - Corrosive mineral acid poison.
Fatal dose – 10-15 ml.
Fatal period – 12-24 hrs. In children death may occur within few minutes.

It is commonly known as ‘red spirit of nitrate’, Aqua fortis.

It is colourless, liquid with choking smell. It is a powerful oxidising agent & dissolves all metals except gold & platinum.

Route of exposure

Sympotms

First aid

Inhalation & eye

irritation of eyes,

lacrimation, photophobia, burning sensation in throat, cough, dyspnoea.

Fresh air rest, Half upright position. Artificial respiration if needed

Skin

Lips, tongue, teeth & skin are white initially & later yellow due to xanthoproteic reaction.

Remove contaminated cloths Rinse skin with plenty of water

Ingestion

Abdominal distention,

vomitting, oliguria,

albuminuria

Rinse mouth, Do not induce vomitting, give plenty of water to drink. Also demulscents can be given orally.

P. M. appearances :

Same as in all corrosives.

Except perforation of the stomach is less common.

All tissues which come in contact with the acid are yellow.

Medicolegal importance -

Same as in corrosives.

***

Hydrocyanic acid (HCN)

Classification - Corrosive vegetable acid poison.

Fatal dose - 60 mg of HCN, 200 mg of KCN

Fatal period -

Death is immediate.

Sometimes may be delayed by 2-10 min.

Other cyanides e.g. Potassium cyanide (KCN) also have same action like HCN. HCN is present in some fruits like plum,peach, bitter almonds.

Cyanides are also used in chemical laboratories, gold plating, fertilizer industry for fumigation of ships etc.

Mechanism of action : Cyanides act as protoplasmic poison by inhibiting the enzyme cytochrome oxidase, thus reducing oxygen utilisation in the cells resulting in cytotoxic hypoxia.

Since the tissue respiration stops, death is immediate.

Death is by bulbar paralysis.

Signs & Symptoms :

Poisoning results on ingestion, inhalation & absorption through abraded skin. With large doses, sudden death can occur.

With low doses, giddiness, nausea, headache, confusion, dysponea, cynosis, fine froath at nose and mouth, convulsions and dilated pupils.

Sometimes clenched teeth is seen. Breath smells as bitter almonds.

Inhalation of HCN vapours results in feeling of constriction in chest & throat, dizziness, vertigo, insensibility & death.

Treatment :

Treatment has to be immediate. In low dose consumption - emetics & gastric lavage should be given. After that symptomatic treatment should be given. Sodium thiosulphate given i.v. combines with cyanides to form sodium thiocynate which can be excreted by kidney.

- Nitrites to convert Hb to methemoglobine.

- In case of inhalation - artificial respiration & symptomatic treatment should be given.

P.M. appearance :

Cyanosis, Froath at nose & mouth, Slight corrosion, Pink post mortem lividity, features of asphyxia, Smell of bitter almonds from stomach contents & body tissue

Medicolegal importance :

Commonly used for suicide, Rarely used for homicide & as cattle poison. Accidental poisoning is common in laboratories. Usually terrorists keep cyanide Capsules & cummit suicide when caught.

***

Oxalic acid ( C2H2O4)

Classification - Corrosive organic acid poison

Fatal dose - 15-20 gms.

Fatal period - 1-2 hrs.

They are white, shining crystals with burning sour taste.

Mech. of action :

- Corrosive action.

- Utilization of serum calcium to form calcium oxalate.

Signs and symptoms :

With large doses sudden death can result (Narcotic effect)

- Sour taste, burning pain in upper GIT & vomitting (coffee coloured), diarrhoea, pain at anus.

- Tingling & numbness, twitchings of face & extremities, generalised convulsions, finally collapse.

Acute renal failure may occur. Oxaluria Characterised by oliguria, albuminuria, haematuria & presence of calcium oxalate crystals in urine.

Prolonged contact of oxalic acid with skin may produce cyanosis & even gangrene.

Treatment -

Gastric lavage with lime water, warm water should not be used. Calcium salts can be used as alkali ( as an antidote)

Parathyroid extract 100 units I.M. is useful.

Symptomatic treatment.

P.M. appearances -

- Severity of corrosive action depends upon concentration of oxalic acid ingested.

- No staining of viscera.

- The stomach is congested, softened & contains brown material.

- Stomach & all other viscera show cloudy areas due to deposition of calcium oxalate.

- All internal viscera are congested.

- Renal tabules are loaded with Calcium oxalate crystals.

Medicolegal importance : Poisoning is rare

***

Carbolic acid (C6H5OH.)

Classification - Corrosive organic acid poison.

Fatal dose - 10-15 gm. or 30 ml of pure acid.

Fatal period - 3-4 hrs.

It is also called as phenol, phenic acid & phenyl alcohol. It is an organic compound & white crystaline solid at room temperature.

Mechanism of action :

- Corrosion, necrosis & Gangrene of the local area.

- Action on CNS & Kidney.

Signs & Symptoms :

Phenol & its vapours are corrosive to the eye, skin & respiratory tract. Repeated or prolonged skin contact with phenol may cause dermatitis, or even 2nd & 3rd degree burns. Inhalation of phenol vapours may cause lung oedema. It may cause harmful effects on CNS & heart resulting dysrhythmia, seizures, & coma. Long term or repeated exposure may have harmful effects on liver & kidney.

Treatment :

Induction of vomitting, Gastric lavage with castor oil in water,

Demulscents, Rest symptomatic treatment.

Antidote : magnesium oxide (MgO),

magnesium sulphate ( MgSO4)

P.M. appearances :

- There is greyish white staining of viscera.

- Mucous membrane of upper GIT is congested & detached.

- Appearance of stomach is known as leather bottle appearance.

- There is strong characteristic phenolic smell.

- Other internal viscera are congested.

Medicolegal importance -

- Commonly used for suicide.

- Used for homicide by mixing with alcohol

- It is used as abortifacient.

- Accidental poisoning is common.

- Viscera should be preserved in saturated salt solution.

***

Formic acid ( HCOOH)

Classification - Corrosive acid poison.

Fatal dose - approx 30 gm.

Fatal period - uncertain.

It is also called methanoic acid, carboxylic acid. It occurs naturally in venom of bee & ant stings. Its major use is as preservative.

Signs & symptoms :

Route of exposure

Symptoms

Treatment.

Inhalation

Burning sensation, cough, Laboured breathing, Shortness of breath, sore throat, unconciousness.

Fresh air rest, half upright position. Artificial respiration & oxygenation if required

Skin

Serious skin burns pain, blisters, nercrosis may occur

Remove contaminated

cloths. Rinse skin

with plenty of water

Treatment of burns.

Eyes

Redness, pain, blurrred vision, severe deep burns

Rinse with plenthy of water remove contact lenses if possible.

Ingestion

Abdominal cramps, burning sensation, vomitting, diarrhoea, soar throat, ulceration, haemmorrhage, perforation metabolic acidosis & haemolysis.

Do not induce vomitting. Rinse mouth. Gastric lavage is contra indicated. Demulscents should be used.

Chronic exposure

Kidney damage, skin allergy

Alkalies

These alkalies act as corrosives when concentrated & as irritant when dilute. These are soluble in water, ethanol & methanol, Absorb Co2 and moisture from air. They are used in many industries.

Classification : Corrosive alkali poison

Alkalies

Fatal dose

Ammonium hydroxide (NH4OH)

30 gm

Potassium hydroxide (KOH)

5 gm

Sodium hydroxide (NaOH)

5 gm

Ammonium carbonate [(NH4)2 CO3]

30 gm

Potassium carbonate K2CO3

15 gm

Sodium Carbonate Na2CO3

30 gm

Fatal period

about 4 hrs

Mechanism of action : Absorption of water.

Formation of soaps & proteinates with fats & proteins. So they dissolve proteins & saponify fats - cause liqifaction necrosis & so deeper chemical burns.

Route of exposure

Symptoms

Treatment

Inhalation

Burning Section, Cough, Difficulty in breathing, Shortness of breath, Sore throat, Symptoms may be delayed, Redness, Severe skin burns, Pain and blisters

Fresh air rest,

Half upright position,

Artificial respiration.

Skin and Eyes

Redness, Pain, blurred vision, severe deep burns

Remove contaminated cloths, rinse with plenty of water, remove contact lenses if possible

Ingestion

Burning pain, soapy feel and taste, Nausea, vomiting, Tongue and lip becomes dark brown & abraded, Dysphagia, oliguria, Alkaline urine.

Dilution with water, Demulcents,

Do not induce vomiting

P.M. appearances -

Mucous membranes & viscera - swollen & slimy stomach - congested & may be brown or black, stomach containts are coffee coloured due to alkalie hematin - perforation of stomach is not common.

Medicolegal importance -

Poisoning is uncommon.

Rarely suicidal

Sometimes accidental - usually in laboratory used for vitriolage.

6) क्षोभक विष (Irritants)

Phosphorous

Classification -Irritant inorganic non-metal poison

स्थावर खनिज विष
Fatal dose - 100 to 150 mg.
Fatal period - Variable

There are 2 forms.

1) White or yellow - highly poisonous.

2) Red or violet - non-poisonous.

Mechanism of action :

In acute poisoning :

Liver damage results in carbohydrate and fat metabolism disturbance.

In chronic poisoning : There is excessive bone formation at the epiphyseal end leading to necrosis and sequestration.

Signs and symptons :

1) Acute Poisoning.

There are 4 stages.

Stage I. First latent period of 1-6 hrs.

Stage II. GIT and CNS menifestations, garliky smell and taste, burning sensation in upper GIT, dehydration, Headache, insomnia, deafness, impared vision, tremors, convulsions, paralysis and coma.

Stage III. Second latent period of 2-3 days.

Stage IV Liver failure and CNS menifestations.

2) Chronic Poisoning :

It is normaly due to exposure of fumes in people working in industry where phosphorus is used.

Weakness, pain in abdomen, jaundice, bronchitis, joint pain, tooth ache, Phossy jaw Can be seen.

Treatment :

Acute Poisoning -

- Demulscents are contraindicated

- Gastric lavage

- Glucose and i.v. fluids

- Vit K., B- complex and C

Antidote - 0.1 % CuS04 solution.

0.1 % KMnO4 solution.

Chronic poisoning.

- Preventive measures should be advised

- symptomatic treatment.

P.M. findings :

In short time deaths -

Skin is yellow and shows subcutaneous haemmorrhages, inflammations, errosion and perforation of upper GIT.

Stomach contents are luminous and garliky degeneration in liver and kidney. Entarged liver.

In delayed deaths :

Jaundice, bleeding from orifices and internal organs, dehydration, liver degeneration, liver is small, leathery and yellow.

Medicolegal importance :

- It is used for suicide, homicide and in criminal abortion.

***

Iodine

Classification - Irritant inorganic non-metal poison. स्थावर खनिज विष

Fatal dose - approx 2 gms.

Fatal period - 24 hrs. Immidiate death in case of anaphylaxis.

It is solid, bluish-black crystals emitting violet vapours.

Mechanism of action :

Irritation. It precipitates proteins.

Signs and Symptoms :

Acute poisoning -

There may be sudden death due to anaphylaxis in sensative people.

- Burning pain in upper GIT.

- Vomitting sometimes diarrhoea.

- Uraemia

- Shock.

Chronic poisoning (IODISM)

It results due to excessive consumption of drugs containing iodine.

Headache, running nose, conjuntivitis, bronchorrhoea, salivation, parotitis, nausea, vomitting, diarrhoea, myxoedema, wasting of testes, erythematous patches and ulcers on the skin.

Treatment - Use of emetics, Gastric lavage.

antidote - Starch solution and sodium thiosulphate.

P.M. appearances -

- Inflammations of upper GIT,

- stomach contents are blue and emit smell of iodine.

- Degeneration of heart, liver and kidney.

Medicolegal importance

- It is used for vitriolage.

- It is sometimes used for suicide and homicide.

सोमल (Arsenic ) (As)

Classification Irritant inorganic metallic poison.

स्थावर खनिज विष, धातूविष (सुश्रुत)

Fatal dose 100-200 mg.

Fatal period 12 ते 48 तास सामान्यत: , परंतु, अतिमात्रेत सेवनाने 2-3 तासात देखील मृत्यू.

औषधी मात्रा 1 to 4 mg (र.त.)

कल्प शंखविषोदय, चण्डेश्वर

Arsenic occurs in many minerals, usually in conjunction with sulphur & metals & also as a pure elemental crystal.

Arsenic is a metalloid means its visual appearances are like a metal but it is a pure conductor of electricity.

Arsenic is extremely poisonous. Arsenic & its compounds are used in the production of pesticides, herbicides, treated wood products & insecticides.

Use of arsenic in consumer products in Europe & United States is banned from 2004, but it is heavily used in other countries.

During 18th to 20th centurey a number of arsenic compounds have been used as medicines, including arsphenamine & arsenic trioxide.

Arsphenamine was indicated for syphilis & trypanosomiasis, but has been replaced by modern antibiotics.

Arsenic trioxide has been used in a variety of ways over past 500 yrs, but most commonly in the treatment of cancer.

शुद्ध सोमल हे जीर्ण श्वास, कुष्ठ, विषमज्वर, श्लीपद, संधिवात, फिरंग, अग्निमांद्य, जीर्णपाण्डू, प्रतमक, श्वास, राजयक्ष्मा, हृत्शूल, अतीसार, इत्यादी व्याधींमध्ये विविध योगांद्वारे उपयोगात आणले जाते.

तसेच क्षारसदृश चिकित्सेसाठी बाह्य लेपनार्थ उपयोग केला जातो.

Mechanism of action :

- Trivalent compounds interfere with the cell metabolism & oxidation by combining with sulphydryl enzymes.

- Pentavalent compounds uncouple the mitochondrial phosphorylation.

- It causes dialation of capillaries.

Toxic signs & symptoms -

1) Acute poisoning -

Symptoms may include, diarrhoea, severe projectile vomitting hematuria, cramp in muscles, stomach pain, convulsions, intense thirst, shock, coma & death.

Inhalation of arsenic vapours causes cough, pulmonary oedema, ulceration of cornea, conjunctivitis etc.

If consumed in large dose death may arrive within 3 hrs due to shock.

2) Sub acute poisoning -

In this type inflammation of nerves & paralysis are seen. Also symptoms related to gastro intestinal system & respiratory system are seen.

3) Chronic poisoning - It is seen in following conditions.

i) Recovery from acute poisoning.

ii) Repeated consumption in low dose.

iii) Therapeutic use of arsenic for long time.

iv) Drinking arsenic contaminated well water over long period.

v) Occupational exposure.

There are 4 stages -

I) State of nutritional & gastrointestinal disturbances :

Weakness, weight loss, loss of appetite, abdominal pain, constipation, red & soft gums, increased temperature, Vit A deficiency etc.

II) Stage of Catarrhal changes :

Increased secretion from respiratory tract, hoarseness of voice, congested eyes, photophobia etc.

III) Stage of skin reashes :

- Brown, pin point pigmentation of skin known as Rain drop appearance.

- Chronic ingestion causes vasodialation, the milk and roses complexion.

- Nails become brittle & have linear pigmentation.

- Hair becomes dry, pigmented & may fall off.

- Sometimes herpes zoster.

IV) Stage of CNS disturbances:

Head ache, tingling & numbness, muscle pain, bone marrow depression, nuritis, muscle atrophy & muscle paralysis.

Differential Diagnosis -

1) Gastroenteritis.

2) Chronic alcoholism.

3) Bacterial food poisoning - The menifestations of vomitting & diarrhoea are delayed by 6-36 hrs in bacterial food poisoning while they occur within 15-30 min in arsenic poisoning.

4) Cholera - Difference between arsenic poisoning & cholera are -

NO.

Arsenic poisoning

Cholera

History of poisoning

History of epidemic

Vomitting followed by diarrhoea

Diarrhoea followed by vomitting.

Pain in throat

Nil.

Vomitus initially contains stomach contents, then blood & is later watery.

Watery throughout

Pain & irritation at anus.

Nil.

Diarrhoea initially contains fecal matter, later blood & is finally watery.

rice-watery throughout.

Eyes congested

Nil.

Voice hoarse

Normal

X-Ray Abdominal finding shows opaque shadow.

Nil.

Chemical analysis shows traces of arsenic

Microscopic finding shows presence of v- cholerae bacteria.

चिकित्सा :

आयुर्वेदिक : शतपुटी अभ्रक भस्म हे प्रमुख प्रतिविष मानले जाते. त्याचा योग्य मात्रेत वापर करावा.

आधुनिक : Treatment of acute poisoning :

- Use of emetic drugs, gastric lavage & other symptomatic treatment should be used according to neccessity.

- Use of antidotes.

a) Physical antidote - Demulcents.

b) Chemical antidote : Freshly prepared hydrated ferric oxide (ferric chloride+alkali) combines with arsenic & form a harmless ferric arsenic salt.

c) Physiological antidotes - Inj. BAL 3 mg/kg body wt.

Treatment of chronic poisoning :

- Avoid the regular contact of arsenic, Inj. BAL.

- Vit B- complex, Give sodium thiosulphate i.v.

P.M. Findings : Dehydration, jaundice.

- Stomach appearance is known as red- velvety appearance. There are large erosions, multiple ulcerations & sub mucous petechial haemorrhages.

- haemorrhages on endocardium, larynx, tranchea, lungs & abdominal organs. There is degeneration of liver, heart, kidney.

Medicolegal importance -

- Since tasteless and odourless it is commonly used for homicide, suicide, as abortifacient and as cattle poison.

- It is eliminated through urine, feaces, skin, saliva, bronchial secretions & milk.

- There are tests available to dignose poisoning by measuring arsenic in blood, urine, hair and finger nails.

The urine test is most reliable test and needs to be done within 24-48 hrs for an acute analysis.

Test on hair and fingernails can measure exposure to high levels of arsenic over the past 6-12 months.

- It leads to tolerence & addiction. It retards decomposition.

- It is deposited in liver, kidney, intestine, spleen, lungs, brain, spinal cord, muscles, bones, hairs & nails.

नाग - शिसे (Lead-Pb)

Classification - Irritant inorganic metal poison. स्थावर धातू विष

Fatal dose - uncertain 0.5 -20 gm. approx.

Fatal period - uncertain. 2-3 days to some months

It is a grey coloured, heavy but soft metal. It has metallic property.

Toxic compounds :

i) Lead monoxide - Litharge PbO

ii) Lead Sulphide - PbS

iii) Lead tetraoxide - Pb3SO4

Mechanism of action :

i) It inhibits sulphydryl group of enzymes.

ii) The chronic symptoms are mainly due to fixation of lead in brain and peripheral nervous system.

iii) Spasm of capillaries.

Sign and symptoms :

Lead poisoning can cause through mouth, nostrills and skin.

Poisoning through nostrils is 10 times more toxic than oral route.

Acute Poisoning :

It is very rare. Toxic sympoms are same as other metal poisoning. Only instead of diarrhoea there is constipation (common symptom), stools are black with foul smelling.

Sub acute poisoning :

It results from consumption of repeated doses of soluble salts of lead.

- Blue line on the gums ,Pale face ,Decreased secretions ,Sweet-astringent-metallic taste in mouth, burning of throat, vomitting, colicky pain ,constipation,oliguria, albuminuria, presence of lead in urine. red-coloured urine, Drowsiness, insomnia, headache, muscular cramps, convulsions, paralysis etc.

Chronic poisoning -

- Hypochromic anaemia with punctate basophilia.

- RBC deformities.

- Abdominal pain and constipation.

- Hypertension, atherosclerotic changes.

- nephritis, delerium.

- paralysis.

- Encephalopathy.

- Retinal stipling and optic atrophy.

- facial pallor.

- Blue line on gums ( Burtonian line)

- May cause sterility, abortion, death of foetus, menstrual disturbances.

- weakness, anorexia, foulbreath, dyspepsia, irritability, pain in joint, hair fall etc.

Treatment.

- Use of emetics

- Gastric lavage

- Calcium gluconate, vit D and vit. C.

Antidote :

Physical - Demulscents.

Chemical - Na2So4, MgSo4

Pharmacological - Calcium edetate, Inj. BAL.

P.M. appearances :

- Gastric mucosa is congested, sometimes eroded.

- Black stool

- Features of gastroenteritis.

Medicolegal importance -

- Poisoning is mainly accidental and usually chronic.

- Suicidal and homicidal poisoning is very rare.

- Sometimes used as cattle poison and to produce abortion.

***

पारद Hg

Classification - Irritant inorganic metal poison. स्थावर धातू विष

Fatal dose - about 1 gm of corrosive sublimates.

Fatal period - variable - few hrs to 3-5 days

Mercury is a liquid metal, heavy in all liquid drugs and heavier than water by 13 1/2 time.

Pure form of mercury is insoluble in stomach hence non poisonous when taken by mouth. Its vapours are absorbed by nasal route and toxic effect is produced.

If fine powder form of mercury by oral route or rubbed on skin it may be absorbed.

Common poisonous compounds of mercury are

HgCl2, Hg2Cl2, Hg (CN)2, HgO, HgS etc.

Mechanism of action :

Mercury depresses cellular enzymatic mechanism by combining with sulphydryl group.

Route of exposure

Symptoms

Treatment

Acute

Inhalation

of vapours

Salivation, stomatitis, vomitting

diarrhoea, cough, dyspnoea,

conjunctivitis, corneal

ulceration, nerphrotoxicity.

- use of emetics.

- Gastric lavage

- IV fluids.

Ingestion

Metalic taste, burning sansation, feeling of constriction in throat and upper GIT, burning and pain at GIT, nausea, vomitting diarrhoea, pain at anus, convulsions, collapse, death

- haemodialysis.

i) Physical antidote

- demulscents.

ii) Chemical antidote

8 % soln. of

sodium formaldehyde

sulphoxylate

with 5 %

Sodium bicabonate.

iii)Pharmocological

antidote.

- BAL

- Penicillamine.

Other symptomatic

treatment.

If death is

delyaed

Salivation,

inflammation of gums, foul breath, loosening of teeth; nephrotoxicity

Chronic

Exposure

Excessive salivation, metallic

taste, GIT disturbances, gums (blue line) inflammation, ulceration and necrosis.

Pink disease (Pink cheeks,nose

hands - feet)

- uraemia, nephritis.

- Murcurial lentis (brownish

discolouration of eyes)

Murcurial tremors,

- Erethism (mental illness)

- Skin erruptions.

In chronic

poisoning.

Stop further

exposure.

P.M. appearances :

- Mouth and tongue became brownish white.

- Oesophagus and stomach shows inflammation, congestion, coagulation, corrosion.

- Cecum and large intestine shows inflammation, ulcers and necrotic changes.

Medicolegal importance :

1. Poisoning is mostly accidental.

2. Suicidal and homicidal poisoning rare.

3. Sometimes used for criminal abortion.

4. Bones, teeth, hairs and nails are preserved as additional viscera.

***

मोरचूद Copper Sulphate (CuSO4)

Classification - Irritant inorganic metal poison. स्थावर धातू विष

Fatal dose - The lowest dose of CuSO4 that had a toxic impact on human is 11 mg/kg wt and fatal dose is about 15-30 gm.

Emetic dose - 0.3 to 6 gm.

Fatal period - 1 - 3 days

औषधी मात्रा - १/८ ते १/४ गुंजा ( १५ ते ३० मी.ग्राम)

कल्प - नीलकंठ रस, तुत्थ हरीतकी

Copper Sulphate forms bright blue crystals (CuSO4, 5H2O). It is commonly known as Blue vitriol or blue stone. It is used chiefly for agricultural purpose as a pesticide & in leather industry. It has a nauseous & metallic taste. It is freely soluble in water.

Mechanism of action :

- It acts on sulphydryl group of enzymes.

- It precipitates proteins.

- CuSO4 is a powerful oxidising agent which is corrosive to mucous membranes.

- Cellular damage & cell death may result from excess accumulation of copper.

विषाक्तता लक्षणे :

The usual routes by which humans can receive toxic exposure to CuSo4 are through eye, or skin contact as well as by inhaling poweders and dusts.

Skin contact may result in itching & eczema.

Eye contact with CuSo4 can cause conjuctivitis, inflammation, ulceration & clouding of the cornea.

Acute toxicity symptoms :

Gastro intestinal effects :

Nausea, vomiting & crampy abdominal pain. Vomiting usually occurs within 15 min. of ingestion. Vomitus is greenish blue.

Hamorrhagic gastroenteritis with mucosal erosions, metallic taste, burning epigastric sensation & diarrhoea may occur.

In several cases haematemesis & malena occur.

Cardiovascular effect :

In several cases cardiovascular collapses, hypotension & tachy cardia may occur within a few hours of poisoning.

Several methaemoglobinamia can result in cardiac dysrhythmia & hypoxia which could contribute signficantly to cardiovascular collapse.

Hepatic effect :

Jaudice appears after 24-48 hours in more sever poisoning. It may be associated with tender hepatomegaly.

Level of bilirubin is directly proportional to the severity of poisoning.

Renal Effect :

It is observed usually after 48 hours Acute renal failure developed in 20-40 % of patients. Oliguria, anuria, albuminuria, haemoglobinuria, haematuria are seen.

CNS effects : Coma or seizure.

Chronic toxicity symptoms :

Green or purple line on gums. nausea, giddiness, head ache, vomitting, diarrhoea, abdominal colic, Conjuctivitis, corneal ulceration, laryngitis, bronchitis renal failure, anaemia, neuritis, muscle atrophy dermititis, body secretions are greenish, bronze diabetes & wilson’s disease.

Differential diagnosis :

Poisoning due to other heavy metals like lead, mercury, arsenic etc.

चिकित्सा :

आयुर्वेदिक - 500 mg BD, पर्पटाद्यारीष्ट 20ml BD, एरंड स्नेहाने विरेचन

आधुनिक :

- As CuSO4 is itself emetic agent there is no use of emetic drugs.

- Gastric lavage with 1 % potassium ferro cyanide solution.

- Use of diuretics & purgatives.

- IV fluids as per required.

- Proper use of antidotes.

1) Demulscents.

2) Potassium ferro cyanide.

3) BAL, EDTA, N- Penicillamine.

PM findings :

- Signs of jaundice.

- Oesophagus & stomach are congested.

- haemorrhages & ulceration of intestine & colon.

In chronic poisoning degeneration of liver & kidney is seen.

Medicolegal importance :

- The poisoning is mostly accidental.

- Occasionaly used for cattle poisoning.

- It is rearely used for homicide & suicide.

***

यशद (Zn)

Irritant inorganic metal poison.

Zinc is a bluish white lustrous metal. The toxic efects of zinc are confined mainly to the use of following three salts of metal -

1) Sulphate - having irritant action.

2) Chloride - having corrosive action.

3) Phosphide -

Fatal dose -

Fatal period -

Zinc sulphate -15 gm.

2 hrs. - 5 days

Zinc chloride- 400 mg.

few hrs - several wks.

Zinc phosphide - 5 gm.

few hrs - 24 hrs.

Signs and symptoms :

Zinc sulphate : It causes symptoms of GIT irritation - metallic taste in mouth, pain in stomach and abdomen, vomitting, diarrhoea.

Collapse may occur if more quantity has been swallowed.

Zinc Chloride - It has strong corrosive action - Destroying the mucous membrane of the mouth, throat, stomach etc. Severe vomitting, purging with tenesmus and blood, symptoms of shock.

There may be remission of symptoms.

Followed by recurrences.

Zinc phosphide : If ingested causes metallic taste in mouth, burning in throat, oesophagus and stomach followed by nausea, vomitting, diarrhoea and abdominal pain. Garlic odour may be perceived in the breath.

Sometimes there may be a symptom free period followed by gastro intestinal disturbances, evidence of liver damage and haemorrhages in the skin.

If phosphine gas is inhaled it causes dyspnoea, pulmonary oedema and bradycardia followed by circulatory collapse or neurological symptoms, coma and death.

Shock, oliguria, acidosis, tetanus and convulsions are other features.

Symptoms of chronic poisoning are same as other irritant metals.

Treatment -

- Emetics are contra indicated.

- stomach wash is done in sulphate poisoning it is contra indicated in chlorides.

- There is no specific antidote.

- Sodium bicarbonate in tap water is administered.

- Demulscents should be used.

- Rest treatment is symptomatic.

In case of phosphide poisoning -

- Decontamination.

- Induction of vomitting.

- Gastric lavage till total poison is removed.

- General supportive measures include administration of vit K. corticosteroids and sedatives

- Symptomatic treatment.

P.M. findings -

These are similar to those of other irritants in case of the sulphate and corrosives in case of chlorides.

- pulmonary oedema and damage to respiratory tract.

In death due to zinc phosphide poisoning Petechial haemmorrhages in the skin, garlic odour on opening stomach, greyish black residues of poison sticking to the mucous membrane of the stomach and congestion of liver - spleen - kidney - brain and lungs.

Other findings of phosphorous poisoning may be seen.

Medicolegal importance :

- Accidental poisoning may cause through eating food cooked or stored in galvanised iron vessels.

- The metal and its products in industrial processes may cause metal fume fever.

- Zinc phoshide is easily available and cheap hence may be used for suicide and homicide.

Accidental poisoning of zinc phosphide in children and farmers is known.

वंग (Tin)

Classification - Irritant inorganic metal poison.

Fatal dose - uncertain.

Fatal period - uncertain.

It occurs in free form rarely. The common compounds available are - Oxides of tin, Sulphide of tin, Bronze, Masaic of gold etc.

Signs and symptoms : Mental illness, skin diseases, gout, chest pain, piles, respiratory disorders, vomitting, neurological disordes etc.

Treatment : Symptomatic treatment.

P.M. Findings : No specific findings.

Medicolegal aspects : Poisoning is accidental.

***

एरंड (Ricinus communis)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग बीज

विषारी तत्व Ricin.

औषधी मात्रा एरण्ड तैल 5-10 ml

कल्प एरण्ड हरीतकी, सिंहनाद गुग्गुळ

मारक मात्रा 10 crushed seeds, in children - 3 seeds, 6 mg of Ricin.

मारक काल अनिश्‍चित

औषधी उपयोग : एरण्ड तैलाचा सौम्य विरेचक म्हणून वापर केला जातो तसेच प्रसुतीकाल जवळ आलेला असतांना आवी प्रादुर्भावासाठी (Induction of labour)एरण्ड तेलाचा वापर अभ्यंतरत: केला जातो.

विषाक्तता लक्षणे :

GIT irritation.
Colic pain, internal bleeding
Diarrhoea, dehydration, oliguria, Ureamia, collapse & death.

चिकित्सा : लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

P.M. appearances : Gastroenteritis

Medicolegal aspects : Poisoning is commonly accidental.

People can suffer allergic reaction from the seeds. Symptoms of respiratory system may appear-coughing, muscle ache, difficulty in breathing.

***

चित्रक (Plumbago zeylanica)

वर्गीकरण आयुर्वेद स्थावर वनस्पतीज विष

Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग Root

विषारी तत्व Plumbagin

औषधी मात्रा 2 ते 4 रत्ती (250-500 mg)

कल्प चित्रक हरीतकी अवलेह, चित्रकादि वटी, चित्रकावलेह.

मारक मात्रा अनिश्‍चित

मारक काल अनिश्‍चित

विषाक्तता लक्षणे : When applied externally skin becomes red & vascicated.

Internally, in small doses it acts as a sudorific & stimulates the contraction of the muscular tissue of the heart, intestine & uterus.

It act as narcotic- irritant poison producing abdominal pain, thirst, vomitting & diarrhoea.

In large doses it causes death from respiratory failure.

चिकित्सा : Symptomatic treatment.

Medicolegal Aspects :

It is chiefly used as an abortificient.
Also used to produce artificial bruice.
Rarely used for homicide.

7) हृत्प्रभावक विषे (Cardiac poisons)

वत्सनाभ Aconitum Ferox

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

महाविष (र.त.)

कंदविष (सुश्रुत)

Modern - Cardiac poison

विषाक्त अंग पंचांग विशेषत: मूल, बीज, नवपल्लव

विषारी तत्व Aconitin - प्रमुख तत्व तर Picroaconine & aconine - दुय्यम तत्व आहेत.

औषधी मात्रा शुद्ध वत्सनाभ 15-30 mg.

कल्प त्रिभुवनकिर्ती, आनंद भैरव, संजीवनी वटी इ.

मारक मात्रा Root - 1 gm. Aconitine - 4 mg. Juice of leaves & flowers - 250 ml. Extract of root - 5 ml.

मारक काल 1 ते 6 तास अथवा 24 तास देखील असु शकतो.

वत्सनाभाच्या अनेक जाती प्रजाती असून Aconitum ferox ही जात प्राय: औषधी उपयोगासाठी अ‍लोपॅथिक व होमिओपॅथिक औषधांमध्ये वापरली जाते.

आयुर्वेदाच्या अनेक औषधांमध्ये वत्सनाभाचा वापर केला जात असला तरी निश्‍चित कोणता उपप्रकार वापरायचा याचे नियम नसल्याने औषधी गुणधर्मात फरक पडतो.

सामान्यत: बाजारात कृष्ण वत्सनाभ व श्वेत वत्सनाभ म्हणजेच (Aconitum chasmanthum) मिळतात.

कृष्ण वत्सनाभ म्हणजेच Aconitum ferox हे विषाक्ततेत इतर उपप्रकारांमध्ये तीव्र आहे.

वत्सनाभ या रोपाची पाने निर्गुंडीच्या पानांप्रमाणे असून याच्या आजुबाजुला वृक्ष समुह नसतो, इतके हे विषारी असते.

औषधी उपयोग :

औषध उपचारांमध्ये बाहय लेपनासाठी घृत किंवा तेलासोबत वत्सनाभाच्या मूलाचा उपयोग केला जातो. याचा प्रमुख उद्देश स्थानिक चेतना नष्ट करणे हा आहे.

ज्वर : शुद्ध वत्सनाभ स्वेदजनन कार्य करत असल्याने त्रिभुवन किर्ती सारख्या कल्पामध्ये याचा उपयोग होतो.

रसायन : वत्सनाभ रसायन स्वरूपातही दिले जाते. यामध्ये पहिल्या आठवडयात एक तीळ एवढ्या प्रमाणात सेवन करावे. पुढे दर आठवड्याला एक तीळ असे 3 आडवड्यापर्यंत वाढवावे. पुढे तीन तीळ हे प्रमाण सात आठवडे द्यावे. सात आठवड्यानंतर 1-1 तीळ मात्रा दर आठवड्याला कमी करून त्याग करावा. असे वत्सनाभ रसायन अनेक रोगांचा नाश करून देह दृढ बनवते.

रसायन निषेध : वत्सनाभ रसायन अजिर्ण पीडीत व्यक्तिला दिल्यास निश्‍चित मृत्यु आणते. 80 वर्ष वयापेक्षा अधिक व 4 वर्षे वयापेक्षा कमी आयु असणार्‍यांना वत्सनाभाचे कल्प शक्यतो देऊ नयेत.

तसेच शारीरिक दुर्बलता, रक्तदाब कमी असणारे, शिर:शुल, मांसपेशी शिथीलता, दुर्बल व्यक्ती, क्रोधीत, पित्तप्रकृती, नपुंसक, राजयक्ष्मा, तृष्णातुर, श्रमपिडीत, सगर्भावस्थेत, वत्सनाभ कल्प शक्यतो देऊ नये.

Mechanism of action:

Aconitine first stimulates & then depresses: Myocardium, Smooth muscles, Skeletel muscles, CNS & Peripheral nerves.

विषाक्तता लक्षणे :

बाह्यत: वत्सनाभाची पुष्प व पत्र हाताळल्यास हाताला मुंग्या येणे व बाधीर्य येणे ही लक्षणे दिसून येतात. वत्सनाभ पुष्पातील परागकण डोळ्यात गेल्यास नेत्रशुल-शोथ ही लक्षणे दिसतात.

अभ्यंतरत: वत्सनाभाचे अशुद्ध स्वरूप सेवन केल्यास जिव्हा, ओष्ठ, मुख व गलप्रदेशी चिमचिमायन, शुन्यता व चेतनानाश ही लक्षणे उत्पन्न होतात. जिव्हा बाधिर्यामुळे blurred speech हे लक्षण उत्पन्न होते. अधिक मात्रा झाल्यास आमाशय व आंत्रात अशीच लक्षणे निर्माण होऊन छर्दी व अतिसार होतो.

रक्तवह संस्थानावर Aconitine चा तात्काळ प्रभाव पडून हे विष रक्ताद्वारे संपूर्ण शरीरात पसरते. हृदयगती वाढते थोड्याच वेळात कमी होते, हृदय आकुंचन क्रिया मंद होते व परिणामी रक्तदाब वाढतो आणि पुढे हृदयाच्या कप्प्यांमध्ये रक्ताचे आदानप्रदान व्यवस्थीत होत नाही, पुढे हृदय शिथिल होते, रक्तदाब कमी होतो. शेवटी हृदयक्रिया बंद होते व मृत्यू येतो.

अशुद्ध वत्सनाभ सेवनामुळे त्वचेवर विसर्प सदृश लक्षणे दिसतात.

In aconite poisoning there is alternate constriction & dilatation of pupils occur which is known as Hippus reaction but in later stage pupils get dilated.

ECG shows: Multiple ectopic beats, ventricular fibrillation & bundle branch block.

आयुर्वेदोक्त विषलक्षणे :

अशुद्ध वत्सनाभ सेवनामुळे पुढील आठ वेग निर्माण होतात.

प्रथम वेग कंप

द्वितीय वेग आक्षेप

तृतीय वेग दाह

चतुर्थ वेग मूर्च्छावत

पंचम वेग लालास्त्राव

षष्ठ वेग क्षीण नाडी

सप्तम वेग मुर्च्छा

अष्टम वेग मृत्यु

चिकित्सा : हृद्यप्रभावामुळे टंकण हे वत्सनाभाचे प्रतिविष समजले जाते.

आयुर्वेदोक्त : टंकण लाही गोघृतासह सेवन करण्यास द्यावे.

वमन : बकरीच्या दुधाने वमन करावे. कर्पुर जल दिल्यास विष वेग नष्ट होतो.

आधुनिक : No specific treatment.

Symptomatic treatment with i.v. fluids may be helpful.
Vomitting & diarrhea should be controlled.
Orally activated charcoal & Laxatives may be helpful to reduce absorption of alkaloids from the G I track.
In early stage gastric lavage.
Atropin 1 mg. to prevent vagal inhibition.
For Cardic arrhythmias give 50ml. of 0.1% Novacaine slow i.v.
For collapse I.V. fluids.
Artificial respiration & oxygenation if needed.
Keep the patient warm.

P.M. Findings:

No specific signs are found
Traces of root pieces may be found in stomach.
Aconite is highly unstable & may not be detected in chemical analysis.

Medicolegal importance:

Accidental poisoning Due to quack remedies, when mixed with alcohol to increase intoxication.

Homicidal or Suicidal - For this purpose mixed in the form of tincture or root powder with betel leaf or sweet to mask its sweet taste.

It is used as Arrow poisiosn or cattle poision.

ताम्रपर्ण (Nicotiana tobaccum)

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

Modern - Cardiac poison

विषाक्त अंग पत्र, काण्ड, मूल, पुष्प

विषारी तत्व Nicotine, nictotianine तसेच, Anabasine alkaloid, tabacinine, Tabacine ही तत्वे कमी प्रमाणात असतात.

मारक मात्रा -

0.5 - 1 mg / kg body wt. i.e. about 40-60 mg of nicotine.
15-30 Gms of tobacco.
8 gm enema.
0.8 gm tobacco’s Lungful of air
5 ml of nicotine insecticide.

मारक काल काही मिनिटे ते काही तास. 1 ते 10 मिनिटे-निकोटिन सेवन केल्यास.

तंबाखूच्या झाडाची वाळलेली पाने व्यसनाच्या रूपात सर्व स्तरातील व्यक्ती वापरतात. प्रामुख्याने धूम्रपान, तंबाखू चघळणे, नाकाद्वारे तपकीर सुंघणे, दंतधावनासाठी याचा उपयोग केला जातो.

औषधी उपयोग :

कृमी नाशनासाठी तंबाखूचा बस्ति दिला जातो. तसेच दंतशूल इत्यादी मुखगत विकारांमध्ये शूलहर म्हणून तंबाखू पत्र चर्वणार्थ वापरली जातात.

Mechanism of action :

It stimulates & then depresses & later paralysis the cells of peripheral ganglion, brain (specialy mid brain) & spinal cord.

Skeletal muscles including diaphragm are paralysed.

Toxic signs & symptoms:

Poisoning may occur by ingestion, inhalation or absorption from skin.

Acute Poisoning - तीव्र विषाक्तता:

तंबाखूची पाने भाजीस्वरूपात भोजनात सेवन केल्यास तीव्र विषाक्तता निर्माण होते. लहान मुलांनी याच्या फुलांची चव घेतल्यास देखील विषाक्त लक्षणे निर्माण होतात. तंबाखु मुखाद्वारे सेवन केल्यास आमाशयात त्याचे शोषण हळू हळू होते व बरेचदा छर्दीद्वारे विषद्रव्य बाहेर टाकले जाते.

सामान्यत: पुढील लक्षणे दिसतात. हृल्लास, लालास्राव, उदरशूल, छर्दी, अतिसार, शीतस्वेद, शिर:शूल, दौर्बल्य, भ्रम, मनोविभ्रम, अल्परक्तदाब, श्‍वासावरोध, नाडी दुर्बल होते व नाडी गती वाढून अनियंत्रित होते. आक्षेप, मूर्च्छा व शेवटी श्‍वासावरोधाने मृत्यू होतो.

Pure nicotine च्या सेवनाने काही मिनिटातच मृत्यू येऊ शकतो.

Chronic poisoning:

सतत हिरव्या पानांचे संपर्कातील शेतकरी किंवा कामगारांना हल्लास, छर्दी, निस्तेजता, दौर्बल्य, भ्रम, शिरोशून्यता, शिर:शूल, स्वेदाधिक्य, उदरशूल, शीत व अति लालास्त्राव ही लक्षणे निर्माण होतात.

सततच्या धूम्रपानाने भ्रम, हृल्लास, छर्दी, निस्तेजता ही मृदू लक्षणे निर्माण होतात.

ज्या व्यक्ती सातत्याने धूम‘पान करीत असतात त्यांचे वजन 2.7 ते 4.5 Kg ने कमी असते. धूम्रपान करणे बंद केल्यास एखादे वर्षात हे वजन पुन्हा प्राप्त होते.

गर्भवती महिलेने धूम्रपान केल्यास कमी वजनाचे बालक जन्माला येते, अकाल प्रसूती होऊ शकते किंवा गर्भस्त्रावदेखील होऊ शकतो. ज्या व्यक्ती नेहमी धूम्रपान करतात आणि किंवा तंबाखूच्या संपर्कात असतात त्यांना जीर्ण श्‍वसनविकार, फुफ्फुसाचा कर्करोग, मुखगत कर्करोग, हृदयविकार, आमाशयगत व्रण, त्वचाविकार इत्यादी व्याधी होतात.

अन्य परिणाम : निकोटीन हे श्‍वसनवह संस्थानात तात्काळ शोषले जाते. मुख-योनि, गुदद्वारातील अंत:त्वचा तसेच बाह्य त्वचेद्वारे निकोटीनचे शोषण तीव्रतेने होते.

बाह्य त्वचेद्वारे शोषण होऊन तीव्र विषाक्तता झालेले अनेक रूग्ण आढळतात. तर आमाशयामध्ये याचे शोषण फारच अल्प गतीने होते, आंत्रात याचे शोषण तीव्रगतीने होते.

जेव्हा अधिक प्रमाणात तंबाखूचा धूर ओढला जातो तेव्हा फुफ्फुसांमध्ये तीव्रतेने निकोटीन चे शोषण होते आणि हे निकोटीन तात्काळ संपूर्ण शरीर आणि मस्तिष्क यांना व्यापते. जर गर्भवती स्त्रीयांनी या धूराचे सेवन केले तर umbilical cord द्वारे गर्भस्थ बालकाच्या रक्तात व amniotic fluid मध्ये तात्काळ पोचते. प्रसूता स्त्रीयांनी धूम्रपान केल्यास Nicotine 0.5 mg या प्रमाणात स्तन्याद्वारे बालकास प्राप्त होते आणि ते बालकास अत्यंत घातक ठरते.

अति प्रमाणातील धुम्रपानाने cancer of respiratory tract - the upper digestive tract - pancreas - renal - pelvic & bladder होऊ शकतो. तसेच b blockers औषधींचा परिणाम मंदावतो तसेच calcium चे शोषण देखील अल्प प्रमाणात होते.

धूम्रपान करणारी महिला मौखिक रूपात संतती प्रतिबंधक औषधी घेत असल्यास myocardial infarction होण्याचा धोका वाढतो.

धूम्रपान करणार्‍या व्यक्तींनी निद्राजनक औषधी उदा. Diazepam etc.घेतल्यास त्याचा परिणाम नगण्य असतो. तसेच Antacids चा देखील परिणाम अशा व्यक्तींवर होत नाही.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक : महालक्ष्मीविलास रस, सुवर्णमालिनीवसंत, लघुसूतशेखर, टंकण लाही, गोघृत अनुपाने, अच्छ स्नेहपान इ.

आधुनिक : Gastric lavage, Purgatives, Atropine, rest symptomatic treatement. If nicotine has contaminated skin - wash with tap water & soap. In case of tobacco enema - Give cleaning enema with water for chronic poisoning.

Stop exposure & then symptomatic treatement should be given.

P.M. Findings: Smell of tobacco, Signs of asphyxia, Lungs may show oedema.

Medicolegal importance -

- Chronicity may lead to cancer, abortion, Tobacco heart.

- Infanticide.

- Commonly used in insecticides & pesticides.

- Sometimes used for suicide or homicide.

- Poisoning is commonly accidental.

Digitalis purpurea

वर्गीकरण आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

Modern - Cardiac poison

विषाक्त अंग Root, leaves, seeds

विषारी तत्व Digitoxin, digitalin, digitalein, digitonin all are glycosides.

मारक मात्रा 2-3 gms of digitalis, 15-30 mg of digitalin, 3-4 mg of digitoxin.

मारक काल 1/2 - 24 hrs.

This poisonous plant origenated in England & now cultivated in Kashmir.

Mechanism of action :

Digitalis in therapeutic dose, acts directly on the heart & improve the functioning of failing heart.

Calcium & withdrawl of potassium are synergistic of digitalis.

विषाक्तता लक्षणे : GIT irritation.
Heart - decreased heart rate, may be heart blocks, extra systoles, ventricular fibrillation.
ECG - Flat or inverted T wave, depression of ST segment, prolonged P-R interval & shortened QT interval.
Pulse - Pulsus bigeminus.
Respiration - Slow & sighing.
Pupils - Dialated.

Patient becomes drowsy & the condition may gradually deepens into coma. Convulsions may precede death.

Treatment :

Gastric lavage.
Emetics.
Large doses of tannin.
Rest symptomatic treatment.

P.M. appearances : Not charcteristic.

Medicolegal Importance : Poisoning is rare. (Suicidal, homicidal & accidental.)

***

8 तन्त्रिका प्रभावक विषे (Neurotics)

Methyl alcohol (CH30H)

Classification - Neurotic cerebral inebriant poison.

Fatal dose - 1-2 ml/kg body wt. typically 60-200 ml.

10 ml pure methanol सेवनाने देखील विषाक्त लक्षणे उत्पन्न होऊ शकतात.

Fatal period – 1-3 days.

Methyl alcohol is also called as methanol, wood alcohol, wood naphtha & wood spirits.

Methanol is simplest alcohol & is light, volatile, colourless, flammable liquid with a specific odour like ethanol.

Mech of action: Accumulation of methanol & its metabolites formal dehyde & formic acid are very toxic to brain or optic nerve.

विषाक्तता लक्षणे -

Symptoms can appear after absorption from skin, respiratory tract & GIT.

Methanol can cause metabolic acidosis, neurological disorders & lastly death when ingested.

The initial symptons of intoxication include CNS depression, headache, dizziness, nausea, lack of co-ordination & confusion.

If ingested in large quantity it is metabolized to formic acid, which is poisonous to CNS & may cause blindness, coma & death.

Physical examination may show tachypnea (abnormally rapid breathing.). Opthalmological examination may show dialated pupils with hyperaemia (an excess of blood in a part) of the optic disc & retinal edema.

Methanol has a relatively low toxicity upon ingestion; methanol is quickly absorbed in the GIT & metabolized in liver.

व्यवच्छेदक निदान - Ethyl alcohol

Methanol

Ethyl alcohol

There are cramps in abdomen.

No cramps in abdomen.

It is toxic for optic nerve & blindness may occur.

Comparatively less toxic.

It highly toxic for CNS

Comparatively less toxic.

Metabolic acidosis is severe due to formic acid

Comparatively less acidosis

Accumulation of methanol & its metabolites in body hence highly toxic.

Comparitively fast excretion of metabolites of ethanol hence less toxic.

चिकित्सा -

- Gastric lavage with 5% NaHCO3 in warm water.

Antidote - ethyl alcohol - 1 ml/kg/day

as 10 % solution i.v. , for 5 days.

Treat acidosis - orally 2 gm of NaHCO3 in 250 ml of water.

i.v. 50 gm in 1 lit of 5 % Dexrose.

In servere case - Haemodialysis.

Symptomatic treatment.

P.M. appearances :

- Cyanosis

smell of alcohol.

Haemorrhage & congestion of GIT.

- Pulmonary & cerebral oedema, retinal oedema.

Mediocolegal importance:

Poisoning is mainly accidental.

Ethanol is sometimes adulterated & made poisonous by addition of methanol.

***

Ethyl alcohol. (ethanol, C2H5OH)

Classification - Neurotic cerebral inebriant poison.

Fatal dose - About 150-200 ml of absolute alcohol.

Blood alcohol level more than 0.7 %.

However it may be more for addict persons.

Fatal period – 12-14 Hrs.

Ethyl alcohol when pure is transparent, colourless and volatile, with aromatic (fruity) odour & burning taste.

Absolute alcohol is 99 % ethyl alcohol.

Mechanism of action:

Ethyl alcohol depresses the CNS irregularly in descending order from cortex to medulla.

State of excitement is due to removal of inhibitions.

Alcohol from blood passes into alveolar air through lungs, hence breath smells of alcohol.

विषाक्तता लक्षणे -

Acute poisoning - There are 4 stages.

1) Stage of excitement occurs when blood alcohol level 0.05 -0.1 %

There is feeling of well being & pleasure.

2) Stage of incoordination -occurs when blood alcohol level 0.1- 0.3 %

In co-ordination of thought, speech & action.

3) Stage of narcosis (coma) - occurs when blood alcohol level - 0.3 -0.5%

Patient is in deep sleep, responds only to deep stimuli. In this stage the characteristic sign is seen called -

Mac Ewan’s sign - On pinching the muscles of face or neck pupils are dialated & again become contracted on releasing the pinch.

4) Stage of medullary paralysis - occurs when blood alcohol level - 0.5 % & more.

Respiration is slow & Stertous (heavy snoring), pupils are dialated & there is abolition of reflexes.

D. D. : Methyl alcohol poisoning.

Treatment -

- Gastric lavage with 5 % solution of NaHCO3 in warm water.

- Avoid emetics

- Use of antabuse - 0.5 mg/day (Antabuse interferes with the metabolism of alcohol and is used to treat chronic alcoholism.)

- Symptomatic treatment.

Chronic Poisoning:

It is seen in alcohol abuse.

Mainly gastritis, pancreatitis, liver disorders like cirrhosis etc; altered gonadal function, loss of memory etc.

Pregnant ladies who drink heavily have mentally retarded child.

Mental syndromes like Delerium tremens, Korsakoff’s psychosis & acute halluinosis etc are seen in chronic poisoning.

Treatement :

Symptomatic treatment, psychotherapy.

P.M. appearances -

- Oedema of lungs & brain.

- hyperaemia & oedema of GIT

- Smell of alcohol.

- In chronic poisoning degeneration of brain.

Kidney & liver.

Medicolegal importance:

Death is rare due to ethyl alcohol.

There are increased chances of murder, rape, accidents & drawning etc.

मद्य व मदात्यय

मद्य गुण :

मद्याचे गुण विषाच्या गुणांच्या समान असतात परंतु, विषापेक्षा कमी प्रभावी असतात.

मद्य मात्रेत सेवन केल्यास अमृतासमान कार्य करते, तर अतिमात्रेत सेवनाने विषासमान घातक ठरते.

गुण - लघु सूक्ष्म आशु विशद उष्ण अम्ल विकाशी तीक्ष्ण व्यवायी रूक्ष

मदात्यय : - मद्याच्या अतिसेवनाने उत्पन्न लक्षणांना मदात्यय असे म्हणतात.

सामान्य लक्षणे (अ.सं. नि.6)

मोह, हृदयव्यथा, मलभेद, सतत तृष्णा, सौम्य व पित्तज ज्वर, शिर:शूल, पार्श्‍वशूल, अस्थिशूल, कंप, मर्मभेद, त्रिक्ग्रह, उर:विबंध, तिमिर, कास, श्‍वास, प्रजागर (रात्री झोप न येणे), अतिस्वेद, विष्टंभ, क्षवथु, चित्तविभ्रम, प्रलाप, छर्दी, उत्क्लेष, भ्रम, दु:स्वप्न इ.

प्रकार :

मदात्ययामध्ये त्रिदोषदुष्टी असते परंतु दोष प्रधानतेनुसार वातज, पित्तज, कफज व सन्निपातज असे चार प्रकार पडतात.

दोषांच्या आधिक्यानुसार, त्या त्या दोषांची लक्षणे आढळतात.

मदात्यय संदर्भात च.चि. 24 मध्ये :

अतिमद्यपानाने ओजक्षय होऊन सत्व गुण कमी होऊन मद उत्पन्न होतो. त्यामुळे शरीरातील सर्व धातू व मनामध्ये विकृती उत्पन्न होऊन त्याच्या पुढील 3 अवस्था उत्पन्न होतात.

1) प्रथम मद : या अवस्थेत मनुष्य आनंदी, उत्साही असतो. अन्नपान चवीने सेवन करतो. वाद्य, संगीत इ. मध्ये रस घेतो. या अवस्थेत बुद्धि, स्मृती, विषयग्रहण शक्ती उत्तम असते. सुखनिद्रा व जागृत होणे हे प्राकृत असते.

2) द्वितीय मद : या अवस्थेत स्मृतीभ्रंश होतो. असंबद्ध बोलणे-हालचाली इ. वाढतात. तर वरील प्रथम मदातील आनंदी गोष्टी विपरित होतात.

3) तृतीय मद : या अवस्थेत सर्वच अशुभ कार्ये घडतात. मद्याच्या चांगल्या गुणांचा उपयोग घेता येत नाही व शेवट उन्माद व मृत्यू मध्येच होतो.

चिकित्सा :

मदात्ययामध्ये ज्या दोषाची प्रधानता असेल, त्या दोषाची चिकित्सा प्रथम करावी.

सन्निपातज मदात्ययात प्रथम कफ नंतर पित्त- शेवटी वायूची चिकित्सा करावी.

मद्याच्या हीन, मिथ्या, अथवा अतिमात्रेत सेवनाने जे व्याधी उत्पन्न होतात, ते सर्व त्याच मद्याच्या सममात्रेत सेवनाने शांत होतात.

मदात्ययाची चिकित्सा साधारणत: 7 ते 8 दिवस करावी, यानंतर जी लक्षणे किंवा व्याधी शिल्लक राहतील त्यांची दोषानुसार चिकित्सा करावी.

Organo Chlorine Compounds - OCC

वर्गीकरण - स्थावर कृत्रिम विष - Neurotic Cerebral inebriant poison.

It is used in agriculture as pesticides and insecticides. The commonly used OCC are D.D.T., endrin, gammaxane, Dieldrin etc.

D.D.T.

Fatal dose - 150- 1000 mg/Kg body wt.

Fatal period - within one hour.

Route of exposure

Symptoms

Treatment

Ingestion

Salivation, nausea, vomitting, abdominal pain

Gastric lavage

Demulscents are contra

indicated.

Inhalation

Irritation of eyes, nose and throat, dialated pupils blurring of vision, cough, pulmonary oedema,

dermatitis, restlessness, hyperirritability, inco-ordination, muscle spasm, tremors, convulsions, depression, paralysis of limb muscles, collapse,

cyanosis, death due to respiratory failure

Artificial respiration and oxygenation, symptomatic treatment

Skin

same as above

Wash with soap water Rest symptomatic treatment

Chronic exposure

Anorexia, loss of weight , emaciation, anaemia, liver and kidney damage, CNS disturbances, skin irritation

further exposure should be avoided -symptomatic treatment should be given

P.M. findings:

Acute: Signs of asphyxia, Gastric mucosa is congested; stomach gives smell of kerosene and pulmonary oedema.

Chronic: Liver and kidney shows necrosis and degenerative changes. Heart shows fatty changes.

Medicolegal Importance:

1. Easily available hence used for suicidal purpose.

2. Accidental poisoning due to absorption through skin and inhalation.

Endrin

Fatal dose: 1-6 Gms.

Fatal period: 1/2 hr to several hrs.

Signs and symptoms:

Routes of exposure are ingestion, inhalation and skin contamination. Main symptoms are vomitting, abdominal pain, tremors, and convulsions, froath at nose and mouth which is fine white or blood stained. Gradually convulsions become severe, coma and finally death with respiratory failure.

Treatment: Symptomatic treatment should be given.

P.M. Findings:

Signs of asphyxia

Kerosene like smell from mouth & nostrils even in decomposed bodies.

Petechial haemmorrhage is common in lungs and heart.

Lungs appear large and bulky.

Pulmonary oedema and all organs are congested.

Medicolegal importance:

- Freely available and cheap hence commonly used for suicide.

- Homicideal use is common.

- Accidental poisoning due to absorption through skin and inhalation.

***

Organophosphorus compounds [OPC]

Classification : Neurotic cerebral inerbriant poison.

They are used as insecticides & pesticides in agriculture. Organophosphates are one of the most common causes of poisoning worldwide.

Exposure to organophosphates occurs on a daily basis through inhalation, absorption & ingestion of organophosphate treated food.

Exposure of OPC can occur at public places, residential areas, agriculture areas etc.

Fatal dose : Varies between 25 mg to 1 gm.

Fatal period: 1/2 - 3 hrs.

Mechanism of action: They are irreversible competitive inhibitors of enzyme Acetyl Cholinesterase. Site of action is myoneural junction & synapses of ganglion.

Signs and Symptoms:

Symptoms of OPC poisoning can be divided into 3 classes.

Muscarinic effects

Nicotinic effects

CNS effect

Cardiovascular-

bradycardia,

hypotension

Respiratory -

Rhinorrhea, bronchorrhoea

bronchospasm, cough

severe respiratory

distress, laryngeal

Spasm, respiratory

failure etc

GIT - Hypersalivation,

Nausea, vomitting, abdominal pain, diarrhoea, fecal incontinance.

muscle fasciculations, Cramping, weakness,

diaphragmatic failure,

hypertension,

tachycardia,

mydriasis, pallor,

Paralysis of

respiratory or

pharyngeal muscles,

Paralysis of sphincters, dyspnoea,

cyanosis

anxiety, emotional liability,

restlessness, Confusion, ataxia, tremors,

Seizures, coma, ototoxicity,

Respiratory paralysis

Genitourinary - incontinance & frequency of micturation.

Ocular - blurred vision, miosis,

Increased lacrimation increased sweating.

Muscarinic effects can be summarised:

SLUDGE

DUMBELS

Salivation

lacrimation

Urination

Diarrhoea

GI upset

emesis

diaphoresis, diarrhoea

urination

miosis

bradycardia, bronchospasm, bronchorrhoea

Emesis excess lacrimation, Salivation.

Differential Diagnosis:

Viral gastroenteritis

Mushroom toxicity.

Treatment -

1) Decontamination - Patient removed from source, remove clothes. Wash skin with soap & water. Gastic lavage. Emetics.

2) Care of airway & artificial respiration.

3) Antidote i) Atropin blocks muscarinic effects.

ii) Cholinesterase reactivator - Oxime compounds are used e.g. Protopam P2AM

4) Symptomatic treatment.

P.M. appearance:

- Signs of asphyxia

- Cyanosed face.

- Froath at nose & mouth.

- Stomach contents are blood stained with kerosene like or garliky smell.

- Mucosa is congested & submucous petechial haemorrhage.

- Pulmonary & cerebral oedema.

- Petechial haemmorrhages & hyperaemia of lungs, brain & other viscera.

Medicolegal Importance:

1) As it is easily available it is frequently used as suicidal agent.

2) Poisoning is common worldwide.

3) Readily used for homicide & cattle poisoning.

4) Accidental poisoning is very common.

5) Since it is deposited in body fat, it may be released into body at a later stage leading to delayed death.

OPCs also have toxic effects on reproductive system (birth defects), kidney, liver etc. It is also supposed to be a possible carcinogen.

***

Kerosene

वर्गीकरण - स्थावर कृत्रिम विष - Neurotic cerebral inebriant poison.

Petroleum contains gas & liquid constituents. It is an oily liquid found under the ground in several parts of the earth.

The refined oil from petroleum is known as kerosene also called lamp oil or coal oil.

Fatal dose: 15-30 ml.

Fatal period: few hrs.

Mechanism of action:

They depress CNS & act as irritants, because they dissolve fat.

The effects on liver, kidney & bone marrow may be due to contaminants as benzene.

Signs & symptoms:

- Kerosene taste & smell.

- Burning sensation in upper GIT.

- Nausea, vomiting, colicy pain & diarrhoea.

- Respiration becomes slow & shallow, cyanosis, Bronchopneumonia, & pulmonary oedema.

- CNS depression, covulsions & coma.

- Pupils are initially constricted. Finally become dialated.

- On contact with skin - skin becomes dry & rough.

- On contact with eye - there is redness in eyes.

- On inhalation: Nausea, vomitting, headache, dizziness & convulsions.

If kerosenc gets into lungs (aspiration), permanent lung damage can occur, chronic poisoning may occur due to inhalation, in people handling petrolium products.

The symptoms include dizziness, weakness, weight loss, anaemia, and nervousness, pain in limbs, peripheral numbness & paraesthesias (an abnormal sensation such as tingling, tickling, pricking, numbness or burning of a person's skin with no apparent physical cause.)

Treatment -

- Gastric lavage with warm water or NaHCo3

- 250 ml of liq. paraffin orally to dissolve kerosenc & it slows its absorption, followed by saline cathartic.

- If inhaled - Fresh air rest.

artificial respiration & oxygenation.

- Rest symptomatic treatment.

P.M. Findings:

- Kerosene smell.

- Features of gastroenteritis.

- Signs of asphyxia, pulmonary oedema.

- Degeneration of liver, kidney & hypoplasia of bone marrow.

Medicolegal importance :

1) Kerosene is occasionally used for suicidal purposes.

2) Homicidal use is common.

3) Accidental poisoning occurs - children drinking by mistake.

Adult drinking it mistaking it for country liqour.

Ingestion on inhalation, while removing from car tanks.

4) Chronic poisoning occurs due to inhalation of fumes in industry.

5) Contaminated water may represent a substantial aspiration risk during whole body immersion. e.g. swimming.

***

Barbiturates.

Classification : Neurotic cerebral inebriant poison.

Barbiturates are used as sedatives, hypnotics, i.v. anaesthetics & in treatment of strychnine poisoning, epilepsy & psychiatric disorders.

Mechanism of action -

- Depression of CNS, main site of action being mid brain.

- Acts as synergists to analgesics & alcohol.

Signs & symptoms:

Acute poisoning - Giddiness, ataxia, slurred speech, stupor, flaccid limbs, areflexa, diplopia, absent bowel sounds & pupils show alternate constriction & dialatation.

Later, face becomes cyanosed, respiration is slow & there is hypotension, hypothermia, oliguria, albuminuria, bullae or blisters on skin ( barbiturate bullae) & coma.

Chronic poisoning - there is loss of concentration, apathy, vertigo, tremors, ataxia, hallucinations, & barbiturate blisters.

With therapeutic doses there is induction of sleep & sometimes there results mental confusion so that the person takes more drug (barbiturate automatism)

No.

Fatal dose Barbiturates

Duration of action.

Fatal dose

Long acting

Sodiumbarbitone

phenobarbitone.

1 to 8-12 hrs.

3-4 gms.

Intermediate

Butobarbitone

amylbarbitone

1/2 to 4-8 hrs

2-3 gms.

Short acting

Hexabarbitone

pentabarbitone

1/2 to 2-4 hrs.

1-2 gms.

Ultrashort acting pentothal

for duration of anaesthesia

1 gm.

Fatal period

1-2 days.

Treatment :

- Gastric lavage

- Use of enema & purgatives.

- Maintainance of respiration by raising foot end, suction of airway, artificial respiration & oxygenation, endotracheal intubation if needed.

- CNS stimulants can be used.

- Antibiotics for prophylaxis

- Diuretics.

- Peritoneal & hemodialysis if required.

- Rest symptomatic treatment should be done.

P.M. appearances:

- Features of asphyxia or comato asphyxia.

- Cyanosis.

- Froath at nose & mouth.

- Bronchopneumonia & pulmonary oedema

- Congestion of abdominal viscera.

Medicolegal importance:

- Suicidal poisoning is common.

- Accidental poisoning is used from overdose.

- It is a drug of addiction.

- Ultra short acting barbiturates alone or in combination with morphine & scopolamine are used as truth serum.

***

Cocaine

Classification : Neurotic cerebral deleriant poison

Its synthetic substituents - Novacaine, Nupercaine, xylocaine (used for local anaesthesia)

Cocaine is obtained from leaves of Erythroxylon coca.

Fatal dose : 1 gm.

Fatal period : 2 hrs.

Signs & symptoms :

Acute poisoning - initially it acts as stimulant & then depressant of CNS.

Chronic poisoning (Cocainism, Cocainophagia, Cocainomania)

Initially there is unstable nervous system.

- Tongue & teeth becomes black.

- Anorexia, weightloss, weakness, tremors, impotence, mental illness.

- Magnam symptom (feeling of grains of sands lying underskin)

cocain bugs ( feeling of small insects creeping on the skin)

Treatment :

- Stomach wash if poison is ingested.

Antidote - Amyl nitrate inhalation

- Symptomatic treatment.

Post mortem findings:

Features of asphyxia or cardiac failure.

Medicolegal importance:

- Poisoning is mostly accidental.

- Is a drug of addiction.

- Applied on sexual parts to increase the time of act.

- Is a common drug of abuse in sports.

***

9. श्वासावरोधी विष (Respiratory poisons)

Carbon monoxide (CO)

Classification : Respiratory poison / asphyxiant.

It is colourless, odourless, tasteless, non irritating gas burns with blue flame. It is present in coal gas, all burning devices, mines, exhaust gas of vehicles etc.

Fatal dose & fatal period.

CO concentration in atmosphere

Time required for death

0.01 %

Safe

0.1 %

2-3 hrs.

1 %

15-20 mins.

7-10%

2-5 mins.

Mechanism of action :

CO has 200-300 times greater afinity for haemoglobin than oxygen & therefore it produces COHb, hence reducing the oxygen content of blood & tissues. Thus it acts as chemical asphyxiant.

- CO also exerts direct toxic effects by binding to cellular cytochromes.

Signs & Symptoms : Severity of poisoning depends upon the percentage of COHb present in blood.

Chronic poisoning : Nausea, Gastric trouble, dyspnea, palpitation, gradually increasing CNS damage.

Treatment :

- Fresh air rest.

- Artificial respiration & oxygenation if needed.

- Respiratory stimulants.

- Blood transfusion if required.

- IV mannitol & dextrose.

Post mortem findings -

- Skin is bright cherry red.

- Froath at nose & mouth.

- All viscera & blood are cherry red.

- Haemmorrhages in GIT, lungs, heart & brain.

- Oedema of lungs & brain.

No.

% of COHb in blood

Signs & symptoms

0-10%

No specific

10-20%

Breathlessness, headache, flushed skin

20-30%

above symptoms and throbbing

headache, buzzing in ears, muscles

weakness & inco-ordination, dyspnoea

30-40%

above symptoms & dizziness, nausea,

vomitting, collapse, loss of memory

mental confusion, diminution of vision

40-50%

Above symptoms strength is increased &

staggering, palpitation, retinal haemmorhages

50-70%

above symptoms & asphyxial convulsions

coma, respiratory paralysis & death

above 70 %

Respiratory arrest & death.

Medicolegal importance -

Poisoning is usually accidental.

***

Carbon dioxide (CO2)

Classification : Respiratory poison / asphyxiant.

This is heavy, colourless, odourless, poisonous gas; normally atmospheric air contains 0.4 % of CO2.

Fatal dose & period :

Concentration in atmosphere upto 60-80 % may cause rapid death.

Minimum fatal conc. is 25-30 %

Mechanism of action :

Acts as asphyxiants.

P.M. Findings :-

Signs of asphyxia.

Medicolegal importance -

Poisoning is usually accidental.

Signs & symptoms

Conc. of CO2 in atmosphere

Symptoms

Upto 2 %

increased in rate & depth of respiration

Upto 5 %

Laboured breathing

Upto 20 %

Respiratory difficulty

Upto 40 %

Dyspnoea, discomfort, muscle weakness, hypotension

Upto 50 %

Dyspnoea, tinitus, fullness in head, drowsiness, unconsciousness, coma

60 to 80 %

Immidiate unconsciousness & rapid death

100 %

Spasm of glottis, vagal inhibition & sudden death

Treatment

Symptomatic treatment

Hydrogen sulphide (H2S)

Classification: Respiratory poison / asphyxiant.

It is a colourless, transparent gas with smell of rotten eggs.

Fatal dose & period:

In presence of anoxia 100 p.p.m. may prove fatal in few minutes.

Concentration above 500 p.p.m. causes death in 30-60 min.

Mechanism of action:

It acts as a local irritant & also causes both anoxic effects & damage to the cells of the CNS by direct action.

Signs and symptoms:

It enters the body by inhalation route only. In lesser concentration - conjuctivitis, irritation of respiratory tracts, drowsiness and death may occur during sleep.

In less concentration - giddiness, nausea, abdominal pain, laboured breathing, arrhythmias, delerium, convulsions, coma, death (due to asphyxia).

If pure hydrogen sulphide is inhaled death occurs almost from paralysis of respiratory centre.

Chronic poisoning: Irritation of eyes & photophobia, irritation of nose & throat, headache, dizziness, weakness, colic, nausea, vomitting diarrhoea, bronchitis, bronchopneumonia, confusion or excitement & insomnia.

Treatment -

- Fresh air rest.

- Artificial respiration & oxygenation if required.

- Respiratory stimulants.

- Symptomatic treatment.

If patient survive for first 4 hrs recoveries is assured.

P.M. findings:-

- Signs of asphyxia.

- Smell of gas.

- P.M. staining is bluish green & tendency to rapid putrefaction or decomposition.

- If death is delayed pulmonary oedema & congestion of lungs are found.

In some cases, organs are dark brown.

Medicolegal importance -

Poisoning is usually accidental.

***

10 इतर विष (Miscelleneous)

Radioactive Substances.

Radioactivity may be defined as the decomposition of an atom accompanied by the emission of radient energy such as alpha, beta or gamma rays.

They have therapeutic as well as destructive properties.

They are destructive to living cells and especially to those which are rapidly proliferating, such as, bone marrow, lymphoid tissue, intestinal epithelium and cells of reproductive organs.

Thorium, uranium, radium and their salts emit radiant energy and are therefore known as radioactive substances. They are exceedingly poisonous.

Radioactive isotopes emit the same radiations as radioactive elements and the dangers in their use are also simillar.

The unit of dose, that is the amount or quantity of radiation, is measured in terms of energy absorbed in the tissues.

The SI units of radiation are Gray ( gy) and Sievert (Sv).

The average natural background radiation to which we are exposed is about 0.9 milligray per year.

Fatal dose - high dose 5-10 Sv and above

Fatal period - Kills within wks.

Signs and symptoms:

These may be delayed for years or come suddenly depending upon the amount of radiation and duration of its exposure. Effects are cumulative.

Therapeutic exposure of the body to irradiation causes little general upset or occasionally a sickness known as the radiation sickness. (nausea, loss of appetite, mild fever and malaise)

Excessive exposure may lead to dermatitis, radium burns and skin cancer.

Damage associated with X-rays and radium include early megaloblastic erythropoesis and terminal aplastic anaemia, leucocyte abnormalities including leucopenia, intestinal ulceration, diarrhoea and tissue fibrosis including pulmonary fibrosis.

Chronic exposure, is characterised by shortening of life span (premature ageing), thrombocytopenia and anaemia, general cachexia, hypertension and cataracts. The incidence of pneumonia and leukemia is high. Genetic defects, sterility, jaw necrosis also occur.

The effects of exposure to a single large dose of radiation is known as acute radiation syndrome. ( nausea, vomitting, diarrhoea, prostration, mild fall in B.P.)

On ingestion of radioactive substances, all above symptoms can occur, other symptoms include general weakness, progressive anaemia and pathological changes in bones.

Treatment :

- No specific antidotes.

- Clothes are removed and body is washed with soap and water.

- Blood or bone marrow transfusion should be given if blood picture so indicates.

- Antibiotics for prevention of secondary infections.

- Fluid electrolyte imbalance must be treated.

- The rest symptomatic treatment.

P.M.

All the soft tissues, organs and mainly bones show the presence of radioactive material.

***

Hallucinogens

Classification : Miscellaneous poison.

Hallucinogens are drugs which produce altered states of consciousness. As they cause sensations of unreality they are known as hallucinogens or psychedelics.

e.g. LSD, Peyote, mescalin, alcohol, cannabis, cocaine.

Some are described in earlier chapters.

LSD - Lysergic acid diethylamide :

It is synthesized from rye ergot. It is tasteless, odourless & most potent hallucinogen.

Fatal dose - no deaths reported.

Signs & symptoms :

Hilarity, emotional swings, dialated pupils, tremors, insomnia, vertigo, headache.

It may damage brain cells permanently chromosomal damage may occur, also there is damage to foetus.

Anxiety, panic depressive & paranoid reaction, mood changes, confusion, psychotic reaction.

Treatment :

Symptomatic.

psychotherapy may be useful.

Medicolegal importance :

It is a non addictive but habituating drug.

***

Stimulants

Classification : Miscellaneous poison.

They stimulate CNS resulting in diminution of sense of fatigue & increase in mental alertness, followed by depression.

e.g. Amphetamine. (Benzidrine)

dexamphetamine ( Dexedrine)

Fatal dose : 200 mg.

Fatal period : 5-6 days.

Signs & symptoms :

In very severe poisoning - Convulsions & deep unconsciousness.

In large doses - delerium & hallucinations.

In mild cases - excitement, talkativeness, restlessness, irritability, tremors, dry mouth, nausea, vomitting, abdominal cramps, diarrhoea, palpitation, and tachycardia.

In chronic poisoning - amphetamine psychosis resembling acute paranoid schizophrenia.

Treatment :

- Put the patients in dark room

- Gastric lavage & Sedatives.

P.M. Findings :

- Reddish patches on skin.

- Oedema of lungs and Pulmonary petechinal haemmorrhage.

Medicolegal aspects :

- Poisoning may be suicidal or accidental.

- Misused by sportsmens or students frequently,

- Leads to addiction.

***

Antihistamines.

Classification : Miscellaneous poison.

Commonly used preperations are antistine, histanine, chlorpheniramine, Diphenhydramine, promethazine etc.

Fatal dose : 1 gm.

Fatal period : uncertain.

Signs & symptoms :

- Dryness of mouth, nausea, vomitting, drowsiness, headache, blurred vision, retention of urine & nervousness.

- In large doses - fixed dialated pupils, disorientation, hyperreflexia, tremors, nystagmus, convulsions.

Treatment :

Gastric lavage

Diazepam i.v.

Symptomatic treatment.

P.M. Findings : Signs of asphyxia.

Medicolegal importance : Accidental poisoning.

***

Parthenium Hysterophorus

वर्गीकरण - स्थावर वनस्पतीज विष

Also known as Congress grass, carrot grass, altamisa, bitter weed, star weed, white top, wild feverfew, chatak chandani, ramphool, garghas, Scourge of India.

Parthenium has been declared noxious in America, Australia, India and many other countries especially those having tropical climates.

The presence of Parthenium in cropped lands results in yield reduction up to 40 %. It is also responsible for bitter milk disease in livestock fed on grass mixed with Parthenium.

विषाक्त अंग – पंचांग

Medicinal uses :

The word Parthenium is derived from the Latin word ‘parthenic’, suggesting medicinal uses.

To treat fever, diarrhoeas, neurologic disorders, urinary tract infections, dysentery, malaria and it is used by some tribes as remedy for inflammation, eczema, skin rashes, herpes, rheumatic pain, cold, heart trouble and gynaecological disorders.

Parthenium Hysterophorus has been found to be pharmacologically active as analgesic in muscular rheumatism, beneficial for neuralgia. The methanol extract of the flowers showed significant anti-tumour activity and cytotoxic properties against T cell leukaemia, HL-60 and cancer cell lines.

Sign and symptons:

It is a poisonous, allergic and aggressive weed whose pollens float in air and cause skin inflammation (eczema), asthma (especially in children and elderly people), dermatitis, hay fever (kalazar) etc. in human beings. It is a major cause of Allergic Sinusitis, breathlessness and other respiratory problems, black spots, burning and blisters around eyes, diarrhoea, affecting about 10 % of the people who live near it.

The weed also causes dermatitis in animals like cows and goats. When they eat the weed, their milk becomes bitter; also it reduces yield of milk and weight of animals.

Toxins :

All part of the plant contains toxins called sesquiterpene lactones (SQL). Other toxic compounds are hysterin, ambrosin, flavonoids such as quercelagetin 3,7 - dimethylether, 6-hydroxyl kaempferol 3-0 arabinoglucoside, fumaric acid. Parahydroxy benzoin and vanillic acid, caffeic acid, p courmaric, anisic acid, p-anisic acid, chlorogenic acid, ferulic acid, sitosterol and some unidentified alcohols.

***

Cerbera odollam

वर्गीकरण - स्थावर वनस्पतीज विष Cardiac poison

विषाक्त अंग – सर्वांग विशेषत: बीज

विषारी तत्व: Cerberin

Cerbera odollam, commonly known as the suicidal tree, Pong-Pong, othalanga etc. The fruit, when still green, looks like a small mango. The fruits are used for manufacturing bioinsecticides and deodorants.

Cerbera odollam is used by more people to commit suicide and murder than any other plant in kerala (India)

आहार विष

आहार विष या घटकाच्या अंतर्गत प्रामुख्याने विरूद्ध आहार याचा समावेश होतो. म्हणून अन्य विस्तृत वर्णन न करता विरूद्ध आहार विषयी बघु या.

सजीव व निर्जिव यांच्यामधील मुख्य भेद म्हणजे अग्नी. अग्नी ज्यांच्यात उपस्थित ते सजीव आणि या अग्नीसाठी अन्नाची गरज असते म्हणजेच सजीवांसाठी अन्न हे प्राण रूप आहे. पण हेच अन्न जेव्हा अयुक्तिपूर्वक सेवन केले जाते तेव्हा ते विषरूप बनून आजारपण किंवा मृत्यू आणू शकते. तर युक्तीपूर्वक सेवनाने स्वास्थयुक्त दिर्घायु देऊ शकते.

विरूद्ध अन्न (द्रव्य) म्हणजे - असे आहारीय द्रव्य की, जे शरीरात गेल्यानंतर दोषादींमध्ये विषमता उत्पन्न करतात, दोषादींना एवढ्याच प्रमाणात उत्क्लेशीत करतात की , त्यांचे शरीरातून निर्हरण होऊ शकत नाही. अशा अवस्थेतील हे दोषादी शरीरात राहून अनेक अस्वास्थ्यकर लक्षणे उत्पन्न करतात.

विरूद्ध अन्न किंवा द्रव्य ही केवळ अस्वस्थ्यकर लक्षणे उत्पन्न करू शकत असली तरी देखील जेव्हा अत्यधिक प्रमाणात सेवन केली जातात किंवा अन्य काही विशिष्ठ द्रव्यांच्या सेवनाने (दुषिविष-गरविष) मृत्यूकर ठरतात.

विरूद्ध द्रव्ये ही शरीरात विषाक्तता उत्पन्न करतात व त्यांची चिकित्सा करणे आवश्यक ठरते. म्हणून अगदतंत्रात याचा समावेश करण्यात आला आहे.

चरक सूत्रस्थान 26 नुसार, विरूद्ध आहाराचे 18 प्रकार पुढील प्रमाणे आहेत.

1) देश-विरूद्ध - भूमीदेशाचे तीन प्रकार पडतात यानुसार आहारीय पदार्थांचे सेवन करावे लागते. पण त्याचे उल्लंघन केल्यास ते देशविरूद्ध ठरते. उदा. जांगल देशात रूक्ष, तिक्ष्ण, उष्ण द्रव्यांचे अतिसेवन. आनुप देशात स्निग्ध गुरू, शीत द्रव्यांचे अतिप्रमाणात सेवन इ.

2) काल विरूद्ध - आहोरात्री व ऋतुकाल हे दोन प्रकार यामध्ये येतात. कालानुसार शरीर दोषांची स्थिती वेगवेगळी असते. त्या दोषस्थितीस अनुसरून भोजन न केल्यास ते कालविरूद्ध ठरते.

उदा.- रात्री दही खाणे, दिवसा सकाळी लघुगुणयुक्त आहार आणि रात्री गुरूगुणयुक्त आहार सेवन करणे, ग्रीष्म ऋुतुत कटु, तीक्ष्ण, उष्ण आहाराचे सेवन इ.

3) अग्नी विरूद्ध - जाठराग्निचे चार प्रकार असून त्यास अनुसरून आहार न घेतल्यास तो अग्नी विरूद्ध ठरतो. उदा. मंदाग्नि मध्ये गुरू, स्निग्ध, शीत द्रव्यांचे सेवन तर तीक्ष्णाग्नी असताना लघु, रूक्ष, उष्ण द्रव्यांचे सेवन इ.

4) मात्रा विरूद्ध: आहार मात्रा निर्धारण व्यक्तीचे अग्नीबल व आहारद्रव्य स्वरूप यावर अवलंबून असते. याची उपेक्षा केल्यास ते मात्रा विरूद्ध ठरते.

उदा. मंदाग्नि मध्ये लघुगुणयुक्त लाजा अत्याधिक प्रमाणात सेवन केल्यास त्या गुरूच ठरतात

तसेच मधु व घृत हे समान मात्रेत सेवन केल्यास मात्रा विरूद्ध ठरते.

5) सात्म्य विरूद्ध- अनेक वेळा काही आहारीय घटक एखाद्या व्यक्तीस सात्म्य होऊन जातात. आणि त्यांचे सेवन न होता त्याविरूद्ध गुणाचे घटक सेवन केल्यास ते सात्म्यविरूद्ध ठरते.जसे, ज्या व्यक्तीस कटु रस व उष्ण वीर्यात्मक द्रव्य सात्म्य झाले आहे त्यांना मधुररस व शीत वीर्यात्मक आहार दिल्यास ते सात्म्य विरूद्ध ठरते.

6) दोषविरूद्ध: वातादि दोषांच्या समान गुण असणारे द्रव्य दिल्यास ते दोषाविरूद्ध ठरते. जसे वाताचा रूक्ष गुण वाढलेला असताना रूक्ष गुणात्मक क्षारयुक्त पदार्थ (सोडा, मीठ इ) अतिप्रमाणात सेवन दोष विरूद्ध ठरते.

7) संस्कार विरूद्ध: काही आहारीय द्रव्यांना उष्ण किंवा शित संस्कार करण्याची गरज नसते. तसे केल्यास ते विरूद्ध ठरते.

उदा. दही गरम करू नये. किंवा गरम पदार्थासोबत (मिसळ व दही) सेवन करू नये. द्राक्ष फ्रीजरमध्ये ठेऊन बर्फ रूपात सेवन करू नये.

8) वीर्य विरूद्ध: वीर्य दोन प्रकारचे असते. उष्ण व शीत. शीत व उष्ण वीर्य असणारी द्रव्ये एकत्र करून सेवन केल्यास ते वीर्य विरूद्ध ठरते. जसे - दुग्ध आणि लवण इत्यादी

9) कोष्ठ विरूद्ध : कोष्ठ तीन प्रकारचे असून त्या विरूद्ध सेवन केलेले द्रव्य कोष्ठविरूद्ध ठरते.

उदा. मृदू कोष्ठ असणार्‍या व्यक्तीला अतिमात्रेत गुरू-द्रव-सारक गुणांचे द्रव्य दिल्यास ते कोष्ठ विरूद्ध ठरते.

10) अवस्था विरूद्ध : प्रत्येकाची जीवनशैली वेगवगळी असते त्यानुसार आहार न घेतल्यास, तो अवस्था विरूद्ध ठरते.

उदा. शारीरिक श्रम अधिक करणार्‍या व्यक्तींनी रूक्ष, कटू, शीत गुणात्मक वातवर्धक आहार सेवन केल्यास तो अवस्थाविरूद्ध ठरतो.तसेच, बैठे काम करणार्‍या व्यक्तींनी गुरू, शीत, स्निग्ध गुणात्मक कफवर्धक आहार सेवन करणे अवस्था विरूद्ध ठरते.

11) क्रमविरूद्ध : दिनचर्या वर्णन करताना प्रत्येक गोष्टींचे क्रम सांगितलेले आहेत. त्याचे पालन न करता जो आहार सेवन केला जातो तो क्रमविरूद्ध ठरतो. जसे कषाय, कटु, तिक्त रसात्मक द्रव्यांचे सेवन आहाराच्या सुरूवातीस करणे व भोजनोत्तर मिष्टान्न सेवन करणे हे क्रम विरूद्ध ठरते.

उदा. मल-मूत्र इ. अधारणीय वेगाचे धारण करून, भूक लागलेली नसताना किंवा अधिक काल क्षुधा वेग धारण (उपोषण इ.) केला असता गुरू, स्निग्ध द्रव्यांचे अतिभोजन सेवन करणे क्रमविरूद्ध ठरते.

12) परिहार विरूद्ध : शीत पेय पानानंतर लगेचच उष्ण चहा किंवा कॉफी पिणे, उन्हातून आल्यानंतर लगेच थंड पाणी पिणे इ. परिहार विरूद्ध ठरते.

13) उपचार विरूद्ध : अच्छ स्नेहपानानंतर शीत आहार-जल अत्यधिक सेवन करणे उपचार विरूद्ध ठरते.

14) पाक विरूद्ध : अनुचित उपकरण-इंधन द्वारे आहाराला अग्नी देणे हे पाक विरूद्ध ठरते.तसेच, अर्धपक्व किंवा खरपाक हे पाक विरूद्ध अन्नाचे सेवन आहे.

15) संयोग विरूद्ध : दोन असे पदार्थ की जे एकत्र करून सेवन केले असता अथवा एक पदार्थ पचण्याच्या अगोदर दुसरा सेवन केला असता त्यांच्या संयोगाने दोषप्रकोप होऊन स्वास्थ्य हानी होऊ शकते, त्यास संयोग विरूद्ध असे म्हटले जाते.उदा. अम्ल रसात्मक फळे आणि दूध इ.

16) हृदयविरूद्ध : मनोनुकुल नसणारा आहार सेवन करणे, हृदयविरूद्ध म्हटले जाते.उदा. एखाद्या व्यक्तीस मांसाहार आवडत नसताना बळजबरीने सेवन करायला लावणे हृदयविरूद्ध ठरते.

17) संपद् विरूद्ध : प्रत्येक आहारीय द्रव्यांचे संपद् (म्हणजे योग्यता व परिपूर्णता) असणे आवश्यक असते. तसे नसल्यास ते संपद् विरूद्ध ठरते.उदा. कच्च्या कैरीला पिकवण्यासाठी रासायनिक द्रव्यांचा वापर करून लवकर पिकवले जाते, त्यावेळी त्यामध्ये नैसर्गिक रसादिंची उत्पत्ती होत नाही, यास संपद्विरूद्ध म्हटले जाते.

18) विधि विरूद्ध : भोजन विधि (नियम) न पाळता आहार सेवन करणे, हे विधिविरूद्ध आहे. भोजन हे एकान्तात करणे आवश्यक असते, सोबत कुटुंबातील व्यक्ती, मित्रपरिवार असल्यास उत्तम परंतु सार्वजनिक ठिकाणी उदा. बस, ट्रेन इ. ठिकाणी भोजन हे विधिविरूद्ध ठरते.

विरूद्ध आहाराची सर्वसामान्यत: आढळणारी काही उदाहरणे :

1) मांसाहारासोबत मधु, तील, गुड, दूध, उडीदडाळ, मुळा, अंकुरीत धान्य यापैकी काही एक सेवन करणे हे संयोगविरूद्ध ठरते. यामुळे बाधीर्य, अंधत्व, शरीरकंप, शरीरगौरव, मूकता इत्यादी विकार उत्पन्न होऊ शकतात अथवा मृत्यूदेखील येऊ शकतो.

2) सरसोंच्या तेलामध्ये कमलकंद शिजवणे. तसेच कपोतमासांसह मधु व दुग्ध सेवन हे देखील विरूद्ध ठरते. यामुळे रक्तभिष्यंद, धमनी प्रतिचय, अपस्मार, शंखक, गलगंड, रोहिणी, इत्यादी विकार उत्पन्न होऊ शकतात अथवा मृत्यूदेखील येऊ शकतो.

3) मूळा, लसूण, शिग्रु, तुळस इत्यादींचे सेवन केल्यानंतर तात्काळ दुग्धप्राशन केल्यास कुष्ठ होण्याची शक्यता असते.

4) उष्णतेच्या विकाराने पिडीत मनुष्याने गरम केलेले मध सेवन केले असता तात्काळ मृत्यू येऊ शकतो.

5) दुधासोबत - मासे, चणाडाळ, उडीद डाळ, मीठ, अम्ल रसात्मक पदार्थ, केळी, टरबूज, दही, यीस्ट असणारे ब्रेड, चेरी इ. पदार्थाचे सेवन विरूद्ध ठरते.

6) हिरव्या पालेभाज्या व लोणी.

7) मधु व पाणी समान मात्रेत घेणे.

8) अंड्यासोबत फळे, चीज व दुधाचे इतर पदार्थ.

9) मक्यासोबत खजुर, केळी इत्यादी खाणे विरूद्ध ठरते.

10) गरम पाण्यासह मधु सेवन किंवा मध सेवनानंतर लगेच गरम पाणी पिणे.

11) भोजनासोबत अतीशीत जलपान किंवा शीत पेय अग्नीदुष्टी करतात व त्यामुळे आमदोष उत्पन्न होतो.

12) फळे व शिजवलेले अन्न एकत्र करून खाऊ नये.

विरूद्धाहारामुळे उत्पन्न होणारे व्याधी :

नंपुसकता, अंधत्व, विसर्प, जलोदर, विस्फोट, उन्माद, मधुमेह, भगंदर, मूर्च्छा, मद, आध्मान, गलग्रह, पाण्डू, कर्करोग, संज्ञानाश, आमविष, किलास, कुष्ठ, ग्रहणी, शोफ अम्लपित्त, दौर्बल्य स्मृतीनाश, ज्वर, पीनस, संतानदोष, इत्यादी आणि मृत्यूदेखील येऊ शकतो.

विरूद्ध आहारजन्य रोगांची चिकित्सा :

विरेचन वमन आणि संशमन हे तीन व्याधीप्रत्यनिक आहेत. एखाद्या व्यक्तीस विरूद्ध आहार सात्म्य झालेला असल्यास तो आहार एकदम बंद न करता हळू हळू बंद करावा.

विरूद्ध आहाराने जे विषाक्त घटक शरीरात संचित झालेले असतात त्यांचे निर्हरण शरीरशुद्धी केल्यास (पंचकर्मांद्वारे) होते.

नेहमीच हितकर आहाराचे सेवन करणार्‍या व्यक्तीने एखाद्या वेळी विरूद्ध आहार सेवन केला तर त्यास अस्वास्थ्यकर लक्षणे निर्माण होत नाहीत.

नित्यनियमाने विरूद्ध आहाराचे अल्प प्रमाणात सेवन करत राहिल्यास ते सात्म्य होते. अशा व्यक्तींना तसेच प्रामुख्याने अग्नी उत्तम असताना, तारूण्य असताना नित्यनियमाने घृताचे सेवन करणारा, विधीवत व्यायाम करणारा आणि बलवान व्यक्तींना विरूद्ध अन्नाद्वारे कोणत्याही प्रकारची हानी पोहचत नाही. नित्य आहारीय पदार्थांचे विपरीत परिणाम (Side effects) या मुद्याच्या अंतर्गत कोणत्याही आहारीय नसणार्‍या, निच दर्जाच्या पदार्थांचा उल्लेख नसून जे पदार्थ नेहमी अनेकांद्वारे सेवन केले जातात, ताजे असतात, नुकतेच शिजवीलेले असतात किंवा शास्त्रीयदृष्ट्या योग्य असतात तरी देखील काही व्यक्तींना त्याची Allergy असते किंवा प्रकृतीनूसार त्याच्या प्रमाणात विभीन्नता येते आणि शरीरावर Side effects जाणवतात हे परीणाम अत्यंत गंभीर असू शकतात किंवा शरीरात आजारपण, जखमा, व शेवटी मृत्यू देखील आणतात. हे असे परीणाम सर्वच व्यक्तींच्या बाबतीत किंवा प्रत्येक वेळी होतीलच असे नसून त्यांची शक्यता काय असू शकते याचे विस्तृत वर्णन पुढील प्रमाणे आहे.

बदाम

बदामामध्ये मँगनीज नामक खनीज द्रव्य हे विपूल प्रमाणात असल्यामुळे 30 gram पेक्षा अधिक मात्रेत सेवन केल्यास, तसेच सोबत मॅगनीज असणारा आहार असल्यास रक्तातील त्याचे प्रमाण वाढते. Anti psychotic drugs, antacids, laxatives, antihypertensives, antibiotics घेत असल्यास या औषधांचा परिणाम प्रभावीत झाल्याने अपेक्षित लाभ दिसत नाही.

बदामात अधिक प्रमाणात जीवनसत्व ई असल्याने अतिप्रमाणात सेवनाने आलस्य, दृष्टिदोष, शिर:शूल, अतिसार, आध्मान, आटोप, मलावष्ठंभ इत्यादी लक्षणे दिसतात. बदामाच्या उष्ण वीर्यामुळे पित्तवृद्धी व प्रकोपाची लक्षणे अतिसेवनामुळे दिसतात.

काजू

काजू चवीष्ट असून पोषणमूल्याने परिपूर्ण असतात तरीदेखील अतिप्रमाणात काजू सेवन आरोग्यासाठी हानीकारक ठरते.

काजू मध्ये अधिक प्रमाणात calories व fats असल्यामुळे मेदोवृद्धी होऊ शकते.

काही व्यक्तींना काजूची Allergy असल्यामूळे त्यांच्यासाठी ते अत्यंत घातक ठरतात. यामध्ये प्रामुख्याने आनन शोथ, गलशोथ, श्‍वासावरोध, विस्फोट, कण्डू, मुख व गल प्रदेशी कण्डू, हृल्लास, छर्दी, अतिसार इत्यादी लक्षणे दिसतात.

ज्या व्यक्तींना अर्धावभेदक किंवा शिर:शूल व्याधी झालेली आहे अशांनी काजूचे सेवन टाळावे.

काजूचे वीर्य उष्ण असल्याने अतिसेवनाने पित्तवृद्धी व प्रकोपाची लक्षणे दिसतात. तसेच, ज्या व्यक्तींची पित्त प्रधान प्रकृती असेल किंवा पित्तज व्याधी असतील, त्यांनी काजूचे सेवन कमी प्रमाणात करावे.

शेंगदाणे

शेंगदाणे हे प्रथिने व स्निग्धांशाने परिपूर्ण असतात. Allergy निर्माण करणार्‍या आहारीय द्रव्यांमध्ये शेंगदाणे हे तृतीय क्रमांकावर आहे.

शेंगदाण्याची Allergy असणार्‍यांना :

त्वचा -लालीमा, आननशोथ(प्रामुख्याने नेत्राच्या व मुखाच्या भोवती) कण्डू, पिपिलिकावत संवेदना इ.

श्‍वसनवह संस्थान- क्षवथु,पीनस,कास,गलशोथ,श्‍वासावरोध, गलावरोध इ.

अन्नवह संस्थान- उदरशूल,हृल्लास,छर्दी,अतिसार इ. तसेच अन्य लक्षणांमध्ये रक्तदाब अल्पता, अनियमित हृदयस्पंदने, मूर्च्छा, मृत्यू इ. लक्षणे उत्पन्न होऊ शकतात.

खर्जुर

खजुर किंवा खारीक हे देखील पोषणमुल्याने परिपूर्ण असून उत्तम आहार आहे. तरीही अतिप्रमाणात सेवन घातक ठरते.

जीर्णव्याधी जसे, हृदय विकार, मधुमेह इ. असतांना अधिक प्रमाणात कॅलरीज असणारा हा पदार्थ अतिसेवन केल्यास मेदोवृद्धी होऊन गंभीर उपद्रव निर्माण होतात.

ताजी खजुर सेवन केली असता दातात त्याचे कण अडकून कृमीदंत निर्मिती होऊ शकते म्हणून सेवनानंतर तात्काळ कवल-गंडूष करावा.

खारीक अतिसेवन केल्यास अपानदुष्टी आध्मान, आटोप आणि अतिसार होऊ शकतो.

शहाळे व नारळ

शहाळ्याचे पाणी हे उत्तम पेय समजून अनेक व्यक्ती नित्यनियमाने घेत असतात. परंतू, कोणताही उत्तम आहार नित्यनियमाने अधिक प्रमाणात घेणे हितावह नसते.

शहाळ्याचे पाणी हे पोषणमूल्यांनी भरपूर असून अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास रक्तातील शर्करा वाढून त्या संदर्भातील लक्षणे उत्पन्न होतात. तसेच, हे पाणी मूत्रल असल्यामुळे अधिक प्रमाणात मूत्रप्रवृत्ती होऊन जलाल्पता देखील होऊ शकते.

जलीय गुणधर्म आणि शर्करा असल्यामुळे मेदोवृद्धी होऊ शकते. ज्या व्यक्तींना पचनाचे विकार आहेत त्यांनी शक्यतो या जलाचे सेवन करू नये.

नारळ हे भरपूर जीवनसत्व, पोषणमूल्य, fibres युक्त असून या फळातील जल, ओला गर, नारीकेल दुग्ध (रस) आणि शुष्क गर (खोबरे) यांचा वापर आहारात केला जातो.

नारळ उत्तम आरोग्यकारक आहे तरी देखील त्यातील तेलामध्ये असणार्‍या स्निग्धांशामुळे Cholestrol वाढू शकते, तसेच शरीर भार वृद्धी होऊ शकते यामुळे हृदयविकार होण्याची शक्यता वाढते.

काही व्यक्तींना विशिष्ट आहारातील द्रव्यांची Allergy असते. विशेषत: ज्यांना treenutes ची Allergy असते त्यांनी या बाबतीत काळजी घ्यायला हवी कारण अशापैकी काहींना नारळाची देखील Allergy असू शकते.

ज्या व्यक्तींना हृदयविकार आहेत, स्थूलता आहे त्यांनी नारीकेल दुग्ध किंवा तेल असणारे पदार्थ टाळावेत.

द्राक्षे

Vit. C, fibres आणि अन्य पोषणमूल्यांनी परिपूर्ण असणारे द्राक्ष हे low calory असणारे फळ आहे द्राक्षांची Allergy फारच दूर्मिळ आहे.

द्राक्षे अधिक प्रमाणात सेवन केली असता मृदूविरेचन होते. द्राक्ष हे गुणधर्माने उत्तम असले तरीही त्यावर फवारण्यात येणार्‍या किटकनाशकांमुळे अनेक प्रकारचे दुष्परिणाम दिसून येतात जसे cancer, Hormonal disturbance, brain toxicity etc.

केळी

केळी हे फळ पोषणमूल्यांनी परिपूर्ण असून त्यात fibers चे प्रमाण उत्तम असते. म्हणून मलोत्सर्जन क्रिया नियमित झाल्याने गुदगत विकार निर्माण होत नाहीत.

काही व्यक्तींना या फळाची allergy असून मुख व कंठभागी शोथ व कण्डू ही लक्षणे निर्माण होतात. तर काहींमध्ये allergy मुळे उदरशूल, हृल्लास, छर्दी, सर्वांगकण्डू व श्‍वसनाचे विकार उत्पन्न होतात. काही व्यक्तींना केवळ शिर:शूल हे एकमेव लक्षण अनुभवास येते.

केळीमधील tryptophan नामक घटकामुळे मस्तिष्क कि‘या मंदावते व त्यामूळे तंद्रा निर्माण होते. तसेच, आलस्य निर्माण होते.

लिंबू

लिंबूमध्ये प्रामुख्याने vit c, folic acid, potassium, phosphorous इ. अनेक पोषक तत्त्वे असतात. लिंबू antioxidant असून अनेक आजारांना प्रतिबंध करतो.

अतिप्रमाणात सेवनाने मूत्राश्मरी, हृल्लास, मांसपेशी दौर्बल्य, आमाशयक्षोभ, अतिसार, calcification of body tissue इ. निर्माण होतात.

Water soluble vitamines e.g. vit B,C इ. यात असल्यामुळे अधिक सेवन केल्यास वृक्काद्वारे त्याचे निर्हरण लगेच करावे लागत असल्याने वृक्कावर त्याचा ताण पडतो. असे सातत्याने घडल्यास वृक्काविकाराची शक्यता असते.

संत्रे

संत्रीमध्ये fibres चे प्रमाण कमी असते, अनेक व्यक्ती संत्री न खाता केवळ त्याचा रस सेवन करतात म्हणजे fibres हे थोडेही मिळत नाहीत.

संत्री रसाचा glycemic index कमी आहे. परंतू अनेक व्यक्ती स्वादिष्ट असल्यामुळे प्रमाणापेक्षा अधिक सेवन करतात आणि विपरित परिणाम प्राप्त करतात.

अधिक प्रमाणात संत्री रस सेवन केल्यामुळे रक्तातील शर्करेचे प्रमाण प्रथमत: अधिक प्रमाणात वाढते व थोड्याच वेळात एकदम कमीही होते अशा शर्करेच्या बदलामुळे मधुमेही व्यक्तींनी अतिप्रमाणात संत्री सेवन टाळावे.

संत्री सेवन हे अग्नीवर्धक असल्याने भूक चांगली लागून घेतलेल्या आहाराचे यथोचित पाचन होऊन मेदोवृद्धी होऊ शकते.

टरबूज

टरबूजमध्ये भरपूर प्रमाणात Vit A,B,C, potassium इ. असते.

टरबूज उत्तम Anti oxidant असल्यामुळे cancer किंवा अनेक आजारांची शक्यता कमी करते म्हणजेच प्रतिकारक्षमता वाढवते.

परंतू अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास पचनाचे विकार cardiovascular disease व nervous disorders निर्माण होतात.

टरबूजामध्ये खूप प्रमाणात पाणी असल्यामुळे अत्याधिक सेवन केल्यास हृल्लास अजीर्ण, आध्मान, आटोप, छर्दी, अतिसार इ. होतात.

cardio vascular effects मध्ये (due to much potassium) irregular heart beats, weak pulse, cardiac arrest तसेच, मांसपेशी व मज्जातंतू यावरील नियंत्रण बिघडते.

पपई

मधूर रस, भरपूर प्रमाणात Vit C आणि अन्य पोषक तत्व पपईमध्ये असतात. अल्प प्रमाणात व भोजनानंतर पपई सेवन शरीर पोषक ठरते. परंतू रिकाम्यापोटी किंवा आणि अधिक प्रमाणात सेवन व्याधि निर्माण करते.

गाजरा प्रमाणेच यामध्ये देखील प्रचूर मात्रेत beta carotene असल्यामुळे अधिक सेवन हे carotenemia उत्पन्न करते.

पपईमध्ये papain नामक enzyme असते, काही व्यक्तींना याची Allergy असते. अधिक प्रमाणात पपई सेवन केल्यास या enzyme मूळे hay fever किंवा Asthama होण्याची शक्यता असते.

अधिक प्रमाणात पपई सेवन केल्यास Vit C चे प्रमाण शरीरात अधिक होऊन मूत्राश्मरी होण्याची शक्यता वाढते. पपई सेवनामूळे गर्भाशयाला उत्तेजना मिळते. त्यामुळे रजप्रवृत्तीला चालना मिळते. म्हणून गर्भिणीने पपई सेवन टाळावे.

उष्णतेचे विकार, पित्तप्रकृतीच्या व्यक्ती इ. नी पपई सेवन टाळावे.

पपईचा चीक सेवन केला गेला तर आमाशय क्षोभाची लक्षणे निर्माण होतात.

टोमॅटो

टोमॅटो हे जीवनसत्व व पोषणमूल्यांनी परिपूर्ण असतात परंतु, ज्यांना याची Allergy असते त्यांनी अल्प प्रमाणात देखील सेवन करू नये.

कित्येक व्यक्ती आहारा व्यतिरीक्त अन्य वेळेस अति प्रमाणात (डझनभर) टोमॅटोचे सेवन करतात या अतिप्रमाणातील सेवनामुळे आमाशय दाह-शोथ-इ. निर्माण होऊन Gastro-oesophageal-reflux disease (GERD)देखील होऊ शकतो.

मध्यम आकाराच्या टोमॅटोद्वारे विटॅमिन ए व सी योग्य प्रमाणात शरीरास मिळतात, परंतु अतिसेवनामुळे हृल्लास, शिर:शूल आणि Kidney stone होऊ शकतो.

कोबी

कोबीचे प्रामुख्याने 2 प्रकार उपयोगात आणले जातात.

उदरशूल, अम्लपित्त, आमाशय व आंत्र व्रण, श्‍वास, osteoporosis (अस्थिसौशिर्य), cancer of lung- stomach - colon- breast etc. मध्ये कोबीचा स्वरस उपयुक्त आहे. तसेच, Antioxidant असल्यामुळे कोबी प्रतिकारक्षमता वाढवते. अति प्रमाणात कोबी सेवनाने द्रवमलप्रवृत्ती हे लक्षण निर्माण होते. कारण कोबी हे मृदू रेचक आहे. सूतिकेने कोबी सेवन टाळावे कारण त्यामुळे बालकास उदरशूल होऊ शकतो.

Hyperthyroidism मध्ये देखील कोबी सेवन टाळावे. अतिसेवनाने वातवृद्धी होऊन अपानदुष्टी होते.

बटाटा

बटाटा भाजी रूपात वापराला जाणारा कंद vit C, potassium इ. ने परिपूर्ण असून याचा glycemic index अधिक आहे.

बटाटा हा आहारामध्ये कधीतरी घेणे उत्तम असून नेहमी सेवन केल्यास अनेक व्याधी होऊ शकतात.

बटाटामध्ये solanine नामक विषाक्त घटक असून हे प्रामुख्याने ज्या ठिकाणी हिरवट भाग असतो तेथे आणि कोंबाच्या खाली असते.

solanine मुळे शिर:शूल, अतिसार, उदरशूल, तसेच मज्जावह संस्थेचे विकार उदा. दौर्बल्य, संभ्रम इ. निर्माण होतात. अति प्रमाण झाल्यास संन्यास व मृत्यू देखील येऊ शकतो.

मारक मात्रा - solanine - 3-6 mg/kg body wt

परंतू 2-5 mg/kg body wt या प्रमाणात सेवन केले असता विषाक्त लक्षणे दिसण्यास सुरूवात होते.

solanine एवढ्या मोठ्या प्रमाणात शरीरात प्रवेशित होण्यासाठी हिरवट बटाटा (एक मोठ्या आकाराचा) किंवा 1.4 Kg बटाटे एकाचवेळी आहारात असले पाहिजेत.

विषाक्त लक्षणे 30 मिनिटांपासून 2 तासांपर्यंत दिसण्यास सुरूवात होते.

अधिक प्रमाणात बटाट्याचे सेवन करणे म्हणजे मधुमेहास आमंत्रण देणे होय.

बटाटे हे fat free आहे परंतु, त्याची भाजी किंवा chips इ. पदार्थ अति तेलाशिवाय बनत नाहीत सोबत मीठ देखील अधिक प्रमाणात असावे लागते म्हणजेच, हे मेदोवृद्धीस कारणीभूत ठरते.

कांदा

कांदा हा एकमेव पदार्थ असा आहे की, जो कापला असता अश्रु निर्माण करतो.

काही व्यक्तींना या संदर्भातील Allergy असून त्वचेशी संपर्क आल्यास त्वचा आरक्त होते आणि कण्डू हे लक्षण निर्माण होते, सोबतच नेत्रलालीमा व नेत्रकण्डु हे देखील लक्षण उत्पन्न होते.

क्वचितच काही व्यक्तींना वरील लक्षणांसोबत मुखाच्या आतील भागात शोथ व पिपिलिका संचारणवत संवेदना, श्‍वासावरोध, रक्तदाब कमी होणे इ. लक्षणे निर्माण होतात.

अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास अपान वायुदुष्टी, आध्मान, आटोप, मुखदौर्गन्ध्य, हृल्लास, छर्दी, अतिसार निर्माण होतो. ज्यांना अम्लपित्ताचा त्रास आहे, गर्भिणी आहेत त्यांनी कांदा अल्प प्रमाणात सेवन करावा.

कांद्याच्या पातीमध्ये Vit K अधिक प्रमाणात असते त्यामुळे anticoagulant औषधांची क्रिया प्रभावित होते.

गाजर

गाजरामध्ये प्रचूर मात्रेत vit A, pottassium व calcium असतात परंतु, Proteins, fats आणि अन्य पोषणघटक जवळपास नसतात.

गाजरामध्ये carotene नामक रसायन असून ते आंत्र व यकृतात Vit A मध्ये परिवर्तित होते. अतिप्रमाणात गाजर सेवन केल्यास carotene मुळे त्वचा ही नारंगी, पिवळसर किंवा आरक्तवर्णाची होऊ शकते, त्यास carotenemia असे म्हणतात.

हा व्याधी विशेष चिकित्सा न करता देखील केवळ गाजर खाणे बंद केल्यास बरा होतो.

कामला सदृश हा व्याधी असून यामध्ये कामले प्रमाणे नेत्रात पीताभता येत नाही. याच लक्षणावरून याचा व्यवच्छेद करता येतो.

गाजराचे अत्याधिक सेवन केले असता अपानदुष्टी होऊ शकते.

सोयाबिन

सोयाबिनचा आहारातील वापर त्याच्यातील अनेक पोषणमुल्यांमुळे वाढला आहे. परंतु त्याचे काही विपरित परिणाम (नित्य सेवनामुळे) देखील समोर आले आहेत जसे -

सोयाबिन मध्ये अधिक प्रमाणात oxalates असल्यामुळे मूत्राश्मरी होण्याची शक्यता वाढते.

वातरक्त आजार असल्यास सोयाबिन पूर्णत: वर्ज्य करणे उत्तम ठरते कारण Uric acid वाढण्याची शक्यता त्यातील purine नामक घटकामुळे असते. म्हणून शक्यतो कोणीही अति प्रमाणात किंवा नित्य आहारात सोयाबिन सेवन करू नये.

Aspirin किंवा तत्सम Blood thin करणार्‍या औषधींचे सेवन सुरू असतांना सोयाबिन सेवन केल्यास औषधींच्या प्रभावावर त्याचा परिणाम होतो कारण सोयाबिन मध्ये Blood-clotting करणारे Vit K असते.

सुंठ चूर्ण

स्वयंपाक घरातील औषधी म्हणून याचा वापर खूप प्रमाणात होत असतो. योग्य प्रमाणात वापर झाल्यास उत्तमोत्तम परिणाम दिसतात पण थोडी मात्रा अधिक झाल्यास अपान दुष्टी, हृल्लास, आध्मान-आटोप, अतिसार, पचन संस्थेचे अन्य विकार इ. होऊ शकतात.

पित्ताशयात अश्मरी - (Gallstone) असतांना शुण्ठी चूर्ण वर्ज्य करावे.

रक्तस्त्रावाचा विकार असतांना शुण्ठी वर्ज्य करावी अन्यथा रक्तस्त्राव वाढतो.

एखादे शस्त्रकर्म करावयाचे असल्यास साधारणत: दोन आठवड्यापासून सुण्ठी वर्ज्य करावी.

सुण्ठी रक्तगत शर्करा कमी करते म्हणून मधुमेहाची औषधी घेत असतांना जपून वापर करावा.

दोन वर्षां खालील मुलांना सुंठ चूर्ण सेवनार्थ देऊ नये. तर प्रौढ व्यक्तींनी 4 gm पेक्षा अधिक प्रमाणात सुंठ चूर्ण (एका दिवसात) घेऊ नये, त्यात देखील एका वेळी 1 gm या प्रमाणात दर 4 तासांनी या प्रमाणात घ्यावे. तर बालकांसाठी 1 gm ते 1.5 gm हे प्रमाण दिवसातून 3 ते 4 वेळा विभागून द्यावे.

हरिद्रा

भारतीय व्यक्ती साधारणत: एका दिवसाला आहाराद्वारे दोन gm पर्यंत हळदीचे सेवन करतात.

हळद ही प्रामुख्याने पचन संस्थेवर उत्तम कार्य करत असते, परंतु अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास पचनसंस्थेचेच विकार उदा. आमाशयशूल, अजीर्ण, हृल्लास, अपानदुष्टी, अतिसार इ. होऊ शकतात.

तसेच, सातत्याने अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास आमाशयगत व्रण देखील होऊ शकतो.

हळदीमध्ये curcumin नामक सक्रिय तत्व असून अनेक औषधांमध्ये (आधुनिक) त्याचा वापर केला जातो. साधारणत: प्रौढ व्यक्तीने एका दिवसाला अधिकाधिक 3 gm हळदीचे चूर्ण सेवन करावे. तर 600 mg या प्रमाणात curcumin चे सेवन करावे.

अंदाजे 12 gm (एका दिवसाला) हरिद्रा सेवन केल्यास हृल्लास, अजीर्ण, अतिसार ही लक्षणे निर्माण होतात. स्त्रीयांमध्ये गर्भाशयाला उत्तेजना मिळते आणि मासिक रज:वृत्तीला चालना मिळते. म्हणून, गर्भिणी स्त्रीयांनी प्रमाणातच याचे सेवन करावे.

पित्ताश्मरी (Gall bladder stone) मध्ये हरिद्रा हे उत्तम औषध मानले जाते पण, साधारणत: 20-40 mg या प्रमाणात सेवन केलेली हळद पित्ताशयाला उत्तेजित करते आणि त्यामूळे लक्षणांची तीव्रता अधिक वाढू शकते, पण स्वस्थ असणार्‍या व्यक्तींनी अशा प्रकारचे सेवन केले असता. पित्ताशयाला होणार्‍या उत्तेजनेमुळे Stone होण्याची शक्यता कमी होते म्हणजेच -

हरीद्रा योग्य मात्रेत घेतली असता, पित्ताश्मरी प्रतिबंधक ठरते.

हळद हे anticoagulant आहे. म्हणून warfarin, aspirin इ. औषधी चालू असतांना अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास रक्तस्त्रावाचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता असते.

अनेक cancer च्या औषधींची कार्मुकता देखील हरिद्रा सेवनाने कमी होते.

सूर्यफूलाच्या बीया

तंबाखुला पर्याय म्हणून अनेक खेळाडू सूर्यफूल बीज तोंडात चघळतात. तोंडात चघळल्यामुळे दन्तवेष्टन, हिरड्या इ. ठिकाणी घातक परिणाम होतो.

सूर्यफूलाचे बीजात प्रथिने, फायबर्स, कॅल्शिअम, आयर्न, जिवनसत्व ई. इत्यादी भरपूर प्रमाणात असल्याने तसेच खूप कॅलरिज असल्याने वजन वाढण्याचा धोका असतो.

ज्या व्यक्तींना Diverticulosis (Disease of sigmoid colon) झालेला आहे त्यांनी हे बीज सेवन करू नये अन्यथा रक्तस्त्राव, Perforation of the intestines होऊ शकते.

अंडे

अंड्यामध्ये प्रथिने, calories, nutrients eg. potassium, magnessium भरपूर प्रमाणात असून 1.5% व्यक्तींमध्ये याची Allergy असते.

Allergy असणार्‍यांमध्ये प्रामुख्याने skin rash, विस्फोट, ही लक्षणे दिसतात तर काहीमध्ये छर्दी, अतिसार सारखी लक्षणे देखील दिसतात.

अधिक प्रमाणात सेवन केल्यास आध्मान, आटोप, अपानदूष्टी व मलावरोध निर्माण होतो.

चॉकलेट

अनेक हेतु साध्य करण्यासाठी चॉकलेटचा वापर वाढत आहे. अधिक प्रमाणात सेवन केल्यामुळे अनेक विकार निर्माण होत असतात.

चॉकलेट मध्ये खूप प्रमाणात calories असल्यामुळे वजन वाढते आणि त्या संबंधीत विकार जसे-मधुमेह, उच्च रक्तदाब इ. होतात.

चॉकलेट मध्ये अधिक प्रमाणात शर्करा असल्यामुळे मधुमेहाची शक्यता तर वाढतेच पण अन्य विकारांमध्ये हिरड्या-दंतरोग यांचा देखील समावेश होतो.

चॉकलेट Acidic असल्यामुळे उर:दाह, अम्लपित्त, पित्त विकार होऊन आमाशय व्रण देखील होऊ शकतो.

चॉकलेट मध्ये caffeine देखील असल्याने त्या संदर्भातील पाचन संस्थेचे विकार उद्भवतात.

ज्या व्यक्तींना renal disease आहे त्यांनी चॉकलेट वर्ज्य समजावी कारण त्यात असणार्‍या potassium मुळे आजाराची तीव्रता वाढू शकते.

Food Preservatives

अनेक पदार्थांचे संरक्षणार्थ रासायनिक द्रव्यांचा वापर केला जातो. त्यात प्रामुख्याने वापरली जाणारी द्रव्ये आणि त्यांचे विपरीत परिणाम पुढील प्रमाणे आहेत. Nitrates आणि Nitrites मुळे काही व्यक्तींना तमकश्वास, शिर:शूल, हृल्लास इ. लक्षणे होऊ शकतात.

Sodium Nitrite मुळे कर्करोग होऊ शकतो. शर्करा तसेच लवण देखील Preservative म्हणून वापरले जातात. शरीरास शर्करा किंवा लवण या द्रव्यांची आवश्यकता जरी असली तरी देखील अधिक प्रमाणात झाल्यास त्या संदर्भाची प्रतिक्रिया दिसून येते. संरक्षित केलेले अन्न पोषणात्मक दृष्टीने, ताज्या अन्नापेक्षा कमी प्रतीचे असते.

Fast Food

चवदार असल्याने सर्वांनाच आवडणारे fast food वजन वाढविणारे आणि शरीरात पोषणमूल्यांची कमतरता निर्माण करणारे असते.

fast food मध्ये cholesterol आणि salts भरपूर प्रमाणात असल्याने cholesterol निर्माण होतात. Atherosclerosis, diabetes आणि त्याचे chomplication मध्ये glaucoma, hearing loss, kidney disease, high blood pressure, nerve damage आणि stroke होऊ शकतो.

काही अभ्यासांमध्ये cancer, arthritis आणि pregnancy complications येऊ शकतात असे आढळले आहे.

सोडा

सोडा पिण्याचे तसेच खाण्याचे प्रमाणात संपूर्ण जगात खूप प्रमाणात वाढलेले आहे. सोबतच स्थूलता आणि मधुमेह देखील वाढत आहे.

रोज नित्य नियमाने सोडा घेणारी लोक जेव्हा सोडा घेणे सोडतात तेव्हा त्यांना शिर:शूल, नैराश्य, एकाग्रता कमी होणे इ. लक्षणे निर्माण होतात. ही लक्षणे पहिल्या 48 तासात दिसतात आणि 2 ते 7 दिवसांत पूर्णत: नष्ट होतात.

मुलांना शक्यतो सोडा देऊच नये. soft drinks चे माध्यमातून सोडा घेणार्‍यांचे प्रमाण खूप असून त्यामुळे शरीरात शर्करा खूप प्रमाणात प्रविष्ट होते. शर्करा आणि Acid यांचे एकत्रित परिणामाने दंतवेष्टन प्रभावित होते, कृमिदंत इ. सारखे विकार होतात.

दुग्ध

अनेक प्रकारचे दुग्ध सेवन केले जातात. सामान्यत: दुधात कॅल्शीअम, vitamin D, Nutrients इ. भरपूर प्रमाणात असतात. एक वर्षाखालील बालकांना माते व्यतिरिक्त दुसरे दुग्ध क्वचितच द्यावे.

दुधात खुप प्रमाणात Fats असल्याने त्याचे सेवनाने स्थुलता व त्या अनुषंगाने high cholestrol, हृदय विकार इ. व्याधी जडतात.

अति प्रमाणात दुग्धपान केल्यास प्रोस्टेट व स्त्रीबीज ग्रंथींचा कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते.

एका दिवसाला 200 मिली पेक्षा अधिक दुध सेवन करू नये. कॅल्शीअम ची कमतरता असली तरी देखील अन्य आहारीय घटकांद्वारे ती दूर करावी.

दुधात Lactose नामक तत्व असते, अनेकांना त्याची Allergy असते. या allergy मुळे उदरशूल, अपानदुष्टी, आध्मान, आटोप आणि अतिसार ही लक्षणे उत्पन्न होतात.

चहा आणि कॉफी

चहा व कॉफी ही दोनही पेय चवीष्ट असून उत्तेजक असतात.

ही पेय योग्य प्रमाणात सेवन केल्यास मानसिक सतर्कता वाढवतात व Parkanison's disease व atherosclerosis ची शक्यता कमी करतात.

या पेय पदार्थाच्या सेवनानंतर तात्काळ हृदयस्पंदन वाढून रक्तप्रवाह सुधारतो आणि संपूर्ण शरीरात उत्साह निर्माण होतो. परंतु, थोड्याच वेळात याविपरीत लक्षणे दिसतात.

कॅफिन या घटकद्रव्यामुळे adrenalin व cortisol या stress hormone च्या मात्रेत वाढ होते आणि मनाची अस्वस्थता निर्माण होते.

कॅफिनमुळे रक्तातील शर्करा अचानक अधिक होते व लगेचच कमीही होते, अशा बदलामुळे मधुमेह असणार्‍या व्यक्तींनी या पेयांचे सेवन टाळावे.

कॅफिन व टॅनिन अधिक प्रमाणात शरीरात गेल्यास कॅल्शियम व इतर महत्वपूर्ण घटकांचे शोषण होऊ देत नाही आणि अस्थिधातूवर त्याचा परिणाम होऊन osteoporosis (अस्थिसौषिर्य) होऊ शकते.

टॅनिनमुळे काही औषधी द्रव्यांची कार्मुकता वाढते तर काहींची कमी होते.

जसे, vit k हे निसर्गत: चहामध्ये आढळत असल्याने Warfarin ची कार्मुकता कमी झालेली आढळते.

कॅफिन व टॅनिन हे anti hypertensive ची कार्मुकता कमी करते.

ज्या व्यक्ती नेहमी चहा-कॉफीचे सेवन करतात, त्यांच्या दंताचा वर्ण तपकिरी-पिवळसर होतो, तसेच दंत निस्तेज होतात.

झोपण्याच्या अगोदर चहा-कॉफी घेतल्यास निद्रानाश होतो.

चहा-कॉफी सेवनाने अनेक खनिजद्रव्यांचे (आहारामार्फत घेतलेल्या) तसेच, जीवनसत्वांचे शोषण होण्याच्या प्रक्रियेत बाधा निर्माण होते.

कॅफिन व टॅनिनमुळे पचनसंस्थेवर परिणाम होऊन मंदाग्नि, मलावष्टंभ, अम्लपित्त, शिर:शूल इ. लक्षणे निर्माण होतात.

मधू

हजारो वर्षांपासून मधाचा उपयोग अन्न आणि औषधी रूपात होत आहे. साधारणत: मध आणि उसापासून बनवलेली शर्करा यांचे गुणधर्म समान आहेत.

50 मिली प्रतिदिन पेक्षा अधिक प्रमाणात मधाचे सेवन केल्यास आमाशय शूल, आध्मान आटोप, अतिसार इ. लक्षणे निर्माण होतात.

नेहमी अधिक प्रमाणात रोजच मधाचे सेवन केल्यास आहारीय घटकातील पोषक तत्वांचे शोषण होत नाही.

मध हे अम्लधर्मीय असल्यामुळे नित्य सेवन केल्यास दंतावरणाला (enamel) हानी पोहचते तसेच, Acid reflux disease होऊ शकतो.

यात शर्करा अधिक असल्यामुळे insulin वर याचा प्रभाव पडतो. म्हणून मधुमेही रूग्णांनी योग्य प्रमाणातच मध सेवन करावे अथवा टाळावे.

काही मधांमध्ये botulism spores असतात. नवजात बालकाने असे मध सेवन केले असता, त्यांना botulism poisoning होण्याची शक्यता अधिक असते म्हणून लहान मुलांनी अशा प्रकारच्या मधाचे सेवन टाळावे.

कोरफड स्वरस

कोरफड स्वरस सेवन करण्याचे प्रमाण खूप प्रमाणात वाढले असून याचा व्यापारी दृष्टीकोनातून देखील मोठ्या प्रमाणात वापर केला जात आहे. याचे विपरित परिणाम फारच कमी प्रमाणात बघावयास मिळतात.

क्वचित काही व्यक्तींना याची Allergy असते, त्यांचे बाबतीत कोरफड स्वरसाचा त्वचेशी संपर्क आल्यास लालीमा, दाह, कंडू इ. लक्षणे निर्माण होतात. तर स्वरस सेवनाने उर:शूल, गलशूल, श्वासावरोध, सर्वांग कंडू इ. लक्षणे निर्माण होतात.

कोरफड स्वरस सेवन केल्यास मृदु विरेचन होत असते. थोडे सेवन अधिक झाल्यास उदरशूल, द्रवमलप्रवृत्ति इ. होऊ शकते. एका आठवड्यापेक्षा अधिक काळ सेवन केल्यास त्याची सवय लागू शकते आणि पुढे सेवन न केल्यास मलावरोध होऊ शकतो.

अनेक औषधींचे शरीरात शोषण होण्याची क्रिया या स्वरसामुळे बाधीत होते.

कोरफड पानांचा स्वरस एक वर्षापेक्षा अधिक काळ घेतल्यास cancer होण्याची शक्यता वाढते.

Anti-Dandruff Shampoos

अनेक वेगवेगळी रसायने असणारे Anti-Dandruff Shampoos बाजारात उपलब्ध असून प्रामुख्याने chemicals असणार्‍या shampoos चे side effects पुढील प्रमाणे आहेत.

Salicylic acid असणार्‍या shampoos मुळे त्वचेच्या ठिकाणी दाह निर्माण होतो. मुखाद्वारे पोटात गेल्यास छर्दि, भ्रम इ. लक्षणे निर्माण होतात.

Coal tar असणार्‍या Shampoos मुळे कर्करोगाची भिती असते.

Ketconazole मुळे त्वचा कण्डु, विस्फोट, लालीमा, कर्करोग इ. होऊ शकतात.

Selenium मुळे Skin rash होऊ शकते.

Zinc pyrithione मुळे नेत्र लालीमा, त्वचा कण्डू इ. होऊ शकतो.

***

Poisons of Vegetable origin

Many times we can not identify the difference between hyeiginic food & non hyeiginic food. Some vegetables which are used in daily food, how they are poisonous ? Is described below –

Lathyrus sativa : (लाखी दाल/केशरी दाल)

Consumption of Kesaridal for more than 6 months with 30 % or more part of diet causes lathyrism (a neurotoxin disease – characterized by paralysis of lower limbs).

The neurotoxin principle is free amino acid. If it is boiled for 2 hrs & the water is then decanted, almost 85 % of toxic amino acid is eliminated.

Bhavaprakash specially mention the disease paralysis of legs due to kesari dal.

Mashrooms :

There are varieties of mashroom – Poisonous & non poisonous.

The poisoning is usually accidental & rarely homicidal.

Symptoms :

Symptoms of toxicity appear after 6-12 hrs. They are of GIT irritation followed by cyanosis, slow pulse and difficulty in breathing, convulsions, sweating, collapse & death.

The neurotic symptoms are giddiness, delirium, headache, diplopia, constriction of pupils, cramps, twitching of muscles of limbs, salivation, bradycardia and coma. Hepatic & renal toxicity may be seen after 3-6 days.

Fatal dose : 2-3 mushrooms

Fatal period - usually 24 hrs.

Treatment - Gastric lavage

Forced diuresis

Haemodialysis

Symptomatic treatment.

Benzyl penicilline 3 lakhs – 1 million units per day.

Post mortem appearances :

Signs of GIT irritation, Fatty degeneration of liver, heart & kidney. In case of neurotic symptoms – congestion of the brain & petechial heamorrhage in serous membrances.

Rye (Secale cereale)

Rye grain is used for flour, bread, beer, whiskeys, vodkas & animal food.

Rye is highly susceptible to the ergot fungus : Consumption of ergot infected rye by humans & animals results in a serious condition called ergotism.

Ergotism can cause both physical & mental harm, including, convulsions, miscarriage, necrosis of digits, hallucinations & death.

Symptomatic treatment should be given.

Oats :

Oats have no toxic effects when consumed in suitable dose. The plant may cause dermal reaction [ to the person allergic to proteins in oats.]

Oats can be used for gallstone disease, liver disease, itching, etc.

Oats have toxic effect on those people suffering from celiac disease.

Celiac disease – a chronic nutritional disturbance, usually of young children, caused by the inability to metabolise gluten, which results in malnutrition, a distended abdomen, muscle wasting & the passage of stool having high fat content.

Composition of oat protein is similar to wheat gulten.

Excess consumption of oat may cause headache, stomach upset, cancer etc.

Treatment – Symptomatic treatment should be given.

Exclusion of grains containing gluten. e.g. wheat, rye, barley, oats etc.

Green barley grass :

Juice of green barley grass is a very concentrated source of nutrients & used for weight control, detoxification, blood sugar control, anti oxidant, diagestive aid, anti inflammatory, blood tonic etc.

Due to detoxifying nature mild headache, diarrhoea & other miscellaneous symptoms can occur.

Juice of green barley grass is very similar to green wheat grass juice.

Onion :

There is no toxic effect of onion when consumed in suitable dose.

If whole onion plant is consumed, heart burn or ulcers can be caused.

The Skin of onion bulb contact could cause allergic reactions in people who are hyper sensitive to the plant.

Onion bulb consumption in higher dose can cause vomiting & stomach pains.

Cotton Seeds :

Cotton seed oil contains a toxic pigment C30H30O8 called gossypol.

Gossypol poisoning, which is usually sub acute – to chronic, cumulative & sometimes insidious, follows consumption of cotton seed or cotton seed products that contain excess free gossypol.

Gossypol is present in whole cotton plant. Cotton seed contains both protein bound & free form of gossypols only the free form is toxic.

Its main toxic effect is inhibition of sperm production which occurs after long term consumption. ( from weeks to months).

Atropa belladonna :

Family – Solanaceae.

It is perennial herb. Leaves are alternate & simple. Flowers are same as dhatura flowers, fruit is glossy. Berries are purple black.

Poisonous part - All parts mainly berries.

Toxic principle - Tropane alkaloids atropine.

Hyoscine (scopolamine)

Hyoscyamine etc.

Symptoms of poisoning and treatment is similar as in datura poisoning.

All parts of belladonna plant are toxic Even handling the plant can cause irritation. Belladonna berries are dangerous to children as it looks very attractive and taste is sweet.

In children - 2-5 berries.

In adult - 10-20 berries.

1 leaf.

Argemone Mexicana :

Mexicana seeds contains 22-36 % pale yellow, non edible oil, called argemone oil or katkar oil.

The seeds resemble mustard seeds. Hence, argemone seeds are used to adulterate mustard seeds.

Poisonous part – All parts, mainly seeds.

Toxic principle – Isoquinoline alkaloids.

Toxic Symptoms –

Vomitting, diarrhea, visual disturbances, fainting and coma.

These toxic symptoms appear only if large quantity is eaten.

Argemone oil poisoning causes epidemic dropsy (edema of extremities) particularly extreme swelling of the legs.

Treatment –

Withdrawal of seeds or oil from cooking.
Bed rest with leg elevation and protein rich diet.
Supplements of calcium, antioxidants and vit-B are commonly used.
Rest symptomatic treatment should be given.

***

Food poisoning

The term food poisoning in its wider sense includes all illnesses which results from ingestion of food containing non bacterial or bacterial products.

When the term is used in its special or restricted sense it means that, the poisoning is due to bacterial products only.

The bacterial products include bacteria and their toxins.

The non bacterial products include poisons derived from plants, animals and inorganic chemicals.

The illness is characterised by

Simulteneous attack of many persons at the same time.
H/o ingestion of common food by all suffers.
Similarity of signs and symptoms in a mejority of cases.

A medical practioner coming across a case of food poisoning from a public eating house must report it to public health authority.

Causes :

Bacterial :- Infection type, toxin type, Botulism.
Non bacterial type – i.e. poisonous food.

Poisons of vegetable origin
Poisons of animal origin – Poisonous fish mussel.
Chemicals – Intentionally added

Accidentally added.

Bacterial food poisoning :

Infection type :

This results from ingestion of liable micro organism that multiplies in the GIT and produce a true infection.

e.g. Salmonella group of organisms.

- S. enteridis

- S. typhinurium

- Protens

- Coligroup

- Streptococci

The salmonella invade and destroy the mucosa of small intenstine.
The natural reservoir of salmohelk organism is in certain birds, mammals and reptiles.
Food may be contaminated with infected excreta of mice or rats or infection may be transferred by flies or by human carriers employed in the handling of food.
The outbreak of salmonella food poisoning is likely to occur whenever large amount of food prepared and the unconsumed food kept for future meal or uncooked food or imperfectly cooked food.
Accordingly, such food poisoning is reported far more frequently from canteens, restaurants, hospitals and other institutions than from private houses.

Signs and symptoms :

Depending upon the susceptibility of individuals to salmonella food poisoning some may be severely affected.
Incubation period is longer than staphylococcal food poisoning delay of 12 hrs or more is usual.
The onset is sudden-The chill may be the initial symptom, followed by severe abdominal cramps, headache, nausea, weakness, vomiting etc.
The diagnosis rest on the isolation of the causative organism from the patient and suspected articles of food.

Diagnosis – made from :

i) History

ii) Clinical feature.

[Three characteristics that differentiate it from staphyloccal food poisoning- Muscular weakness, Fever, Persistent, very foul smelling diarrhea]

Treatment :

Gastric Lavage.
Bowel is emptied by purgatives if diarrhea is not present.
Antiboitics – for salmonella – choice chloramphericol Ampicillin, septran. Shigella – ampicillin, tetracyclines etc.
Symptomatic treatment should be given.

PM appearances :

One of gastroenteritis and general toxaemia. Mucosa of stomach and intestine is swollen and often intensely congested and there may be ulceration. Microscopic examination shows fatty degeneration of liver.

Toxin type :

This type of food poisoning results due to toxins produced by multiplying organisms that have gained access to prepared food. e.g. enterotoxin produced by staphylococci.

For this type of poisoning to occur.

The food must be contaminated by a strain of organism that produce enterotoxins.
It must be suitable for growth of organism.
The infected food must be kept at a temp. Suitable for bacterial growth and for sufficiently long time so that appreciable quantity of enterotoxin is formed.
Food such as milk, custard, previously prepared meat dishes are the chief sources
Most cases are due to some strains of staphylococci which produce a heat stable enterotoxin.
Other toxin producing organisms – proteus vulgaris, streptococci, B.coli, Clostridium welchii.

Signs and symptoms :

Toxin being present in food, the symptoms develop rapidly within 1 to 4 hrs.
The first symptom is salivation, followed by acute gastroenteritis and recovery within 24 hrs.

Treatment :

Same as infective type.

Prophylaxis :

Meat inspection at the slaughter house.
The rodents should be driven out from food industry is carried on.
Carriers should not be employed in dairies and in food industry.
Preserved foods should be properly checked.

C] Botulism : Botulism is an intoxication, not an infection

This form of food poisoning differs from the other two types, in that there are no symptoms of gastroenteritis, although poisoning results from absorption of a specific toxin from the alimentary canal.

It does not grow in body but produces a potent neurotoxin.

It is normally present in soil and contamination occurs by contact soil generally in food and vegetables.

The toxin inhibits acetylcholine.

The toxin is destroyed by heat at 80OC for 30 min or 1000 c for 10 min.

The causative organism Cl. botalinum multiplies in the food. e.g. sausages, tinned meat, fish, fruits etc. before it is consumed and produces a powerful exotoxin.

The fatal dose in adults is 0.01 mg or even less.

The toxin paralyses the nerve endings, by blocking the nerve impulses at myoneural junctions.

It blocks the action of acetylcholine.

It's action is selective being confined to the cholinergic fibers of the autonomic nervous system.

Signs and symptoms :

The incubation period varies from 12-30 hrs. but may be prolonged to 72 hr.
Symptoms are due to action of toxin on CNS
The initial GI symptoms include

Nausea, Vomiting, Abdomimal Distention, Pain

Later symptoms are

Dry or sore throat and mouth, Difficulty in visual accommodation , Dysphonia, Diplopia, Discending motor paralysis [Initiated from abducent or occulomotor nerve] Dysphagia , Constipation, Respiration insufficiency, Urinary retention etc.

The patient is conscious unitll death. Coma and delirium may precede death.
Death may occur in 24 hr.
In those who servive, complete recovery of ocular movements may not take place for 6-8 months.

D.D : Encephalitis, Multiple sclerosis, GB syndrome, Diphtheria, Tetanus, CO poisoning, OPC poisoning, Elapid snake bites etc.

PM : Kidney, liver and meninges are congested.

Histological examination of organs may show thrombosis.

Diagnosic : is made from

History, Clinical features, Demonstration of toxin in suspected food, isolation of basillus from the food, isolation of the toxin in the blood and tissue, isolation of the basillus from the patient's, feaces or vomit, intestinal contents and viscera.

Treatment :

i. Gastric lavage or emesis

ii. Activated charcoal

iii. Purgative

iv Whole bowel irrigation.

v Botalinum antitoxin (type A, B and E)

One vial by slow i.v. in NS and one vial i.m. and repeated 2-4 hrs intervals i.v.

vi Botulism immune globulin

Is pentavalent for types A,B,C, D and E, 50 ml is given i.v. daily till the patient is recovered.

vii Adezuate respiration

viii Alcohol precipitates toxin – frequent small doses of brandy are beneficial.

12) जंगम विष : सर्प SNAKE VENOM

आयुर्वेदानुसार सर्प वर्गीकरण - सर्प – मुख्य 2 प्रकार

भौम 2. दिव्य (देव स्वरूप असल्याने सात्वीक-पूजनीय)

भौम चे ३ प्रकार – १.पुरूष 2. स्त्री ३. नपुंसक

पुन्हा भौम चे प्रमुख 4 प्रकार -

दर्वीकर (26) मंडली (22) राजिमान (10) वैकरंज (10)

भौम - वर्णानुसार पुन्हा 4 प्रकार - ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्र

सर्पदंश प्रकार (सुश्रुत)

अ.क्र.

प्रकार

लक्षण

सर्पित

दंशस्थळी एक-दोन अथवा अनेक खुणा दिसतात. मात्र रक्तस्त्राव अत्यल्प व अल्पशोथ असतो.

रदित

दंशस्थळी रक्त-निल-पित्त-श्वेत वर्ण असतो. अल्प विषकर दंश असतो.

निर्विष

दंशस्थळी एक अथवा अनेक खुणा असतात. अल्पशोथ, अल्प रक्त व अस्वस्थता वाटते.

सर्पांगाभिहत

अंधारात काटा वा तत्सम अणकुचिदार वस्तु टोचल्याने मनुष्यास सर्पदंशाची शंका उत्पन्न होऊन त्या भितीने संज्ञानाश होऊन सर्पदंशाची इतर लक्षणे उत्पन्न होतात.

सर्पदंश - वेगानुसार लक्षणे :

अ.क्र.

प्रकार

दर्वीकर

मंडली

राजिमान

रक्तदुष्टीमुळे

रक्त कृष्णवर्णी होऊन सर्वांग कृष्णवर्णी, पिप्पिलीगत संवेदना इ.

रक्त पिताभ होऊन सर्वांगदाह,

पीतावभासता.

रक्त श्वेताभ होऊन सर्वांग पाण्डुता

मांसदुष्टीमुळे

कृष्णाभ शोथ व ग्रंथी

पिताभ शोथ, दंशस्थानी दाह व शोथ

पांडुता, गौरव, शिर:शोथ

मेद दुष्टीमुळे

दंशस्थानातून स्त्राव, शिरोगौरव, स्वेदागम, दृष्टीविकृती

दंशस्थानी कोथ, अंधत्व, तृष्णा

दंशस्थानी कोथ, स्वेदाधिक्य, नासा-नेत्र यातून स्त्राव

कोष्ठ प्रवेश

कफप्रकोप-तंद्रा-प्रसेक-संधि विश्‍लेष

ज्वर

मन्यास्तंभ, शिरोगौरव

अस्थिदुष्टी मुळे

प्राण व अग्निदुष्टी, पर्वभेद, हिक्क, दाह

सर्वांगदाह

शीतपूर्वक ज्वर, सकष्ट शब्द

मज्जादुष्टीमुळे

गात्र गौरव, हृदयपीडा, मूर्च्छा

दर्वीकर प्रमाणे

शुक्रदुष्टीमुळे

कटिपृष्ठभंग, श्वासावरोध, लालास्त्राव

दर्वीकर प्रमाणे

वैकरंज सर्प दंशाने द्विदोषज व्याधी उत्पन्न होतात.

सर्पदंश - वेगानुसार विशेष आयुर्वेदिक चिकित्सा :

प्रकार

दर्वीकर

मंडली

राजिमान

प्रथम

रक्तमोक्षण

रक्तमोक्षण(अलाबु) घृत+मधु अनुपाने अगद

द्वितीय

मधु+घृतानुपाने अगद

मधु+घृतानुपाने अगद, वमन-यवागू

प्रथम वमन नंतर अगद सेवन मधु+घृतानुपाने

तृतीय

विषघ्न नस्य, अंजन

तीक्ष्ण विरेचन पश्चात यवागु

विषघ्ननस्य, अंजन

चतुर्थ

वमन पश्चात स्थावर अगद यवागुपान

दर्वीकर प्रमाणे

पंचम

तीक्ष्ण संशोधन -शीतोपचार

काकोल्यादिगण+अगद

तीक्ष्ण अंजन

षष्ठ

पंचम वेगा प्रमाणेच

अवपीडन नस्य-अगदाद्वारे

नस्य

सप्तम

तीक्ष्णनस्य, अंजन, तीक्ष्ण शस्त्राने मस्तकावर काकपद छेदन

आचूषण निष्पिडन करण्यासाठी उत्तम

नस्यचा उपयोग होतो.

अतिश्रम, मैथुन, दिवास्वाप, रात्रौ जागरण इ. वर्ज्य करावेत.

Snakes

Snakes are divided into two types- poisonous and non-poisonous.
Of the over 2950 species of snakes in the world, about 200 are found in India and 15.25 % of the total number of the snake species are venomous. These range from the worm snakes having a length of about 10 cms to those more than 6 mts. long. They live in almost all surroundings from the warm seas to semi-deserts, and lakes and even in the Himalaya up to an elevation of about 5000 mts. some main species of Indian snakes described below . . .

Indian Spectacled Cobra: A medium to large-sized snake found all over India up to an elevation of about 4000 mts. They feed on frogs, toads, rodents, birds and small snakes.
Indian Monocled Cobra: A medium-sized snake found in northeast India, parts of Uttar Pradesh, Bihar, Orissa and West Bengal. They are mainly nocturnal in habit.
King Cobra(Ophiophagus hannah): A large-sized snake that may be up to 5 mts. or more in length.
Russell's viper (Vipera russelli): A medium to large-sized snake with a characteristic bright pattern on its body. Found all over India.
Saw-scaled Viper(Echis carinatus): A small-sized snake found all over India, usually in the plains.
Common Krait(Bungarus caeruleus): A medium-sized snake with thin white bands on its body and nocturnal in habit. Found almost all over India.
Banded Krait(Bungarus fasciatus): A medium to large-sized snake with prominent yellow and black bands on its body. Found all over India up to an elevation of 1500 mts.
Sea Snake(Enhydrina schistosa): A medium-sized snake with a flattened body and tail. Found along the coast and coastal islands.
Green Keelback (Macropisthodon plumbicolor) : A medium-sized keel scaled snake found in the forested region of India up to an elevation of 1500mts.
Checkered Keelback Water snake (Xenochropis piscator) : A medium-sized keeled snake found all over India up to an elevation of about 3000mts.
Olive Keelback Water snake (Altritium schistosum) : A small to medium-sized snake found in India up to an elevation about 1000 mts.
Trinket Snake (Elaphe halena): A medium-sized, slim snake found all over India up to an elevation of about 4000 mts.
Rat Snake (Ptyas muscosus): A large-scaled,rat-eaters snake found all over India up to an elevation of about 4000 mts. It is capable of adapting to almost any environment.
Banded Racer(Argyrogena fasicolatus): A small to medium-sized snake found in the plains of India. It prefers to live amongst tall grass and greeneries.
Royal Snake (Spalerosophis diadema): A medium to large-sized snake found in the drier tracts up to an elevation of 2000 mts.
Bronze-back Tree Snake(Dendrelaphis tristis): A medium-sized slim snake found all over India. They prefer shortened grass and thorny trees.
Flying Snake(Chrysopelea ornata): A small to medium-sized snake found in the forest. They prefer to live on large trees and float for some distance.
Vine Snake(Ahaetulla nasutus): A medium to large-sized snake found all over India, at elevation of about 2500 mts. preferring low bushes and trees.
Common Cat Snake(Boiga trigonata): A small to medium-sized snake found all over India up to an elevation of 3000 mts.They are nocturnal in habit and prefer to spend the daylight hours in a cool place.
Dog-faced Watersnake(Cerberus rhynchops): A medium-sized snake found in the coastal tracts. They live in muddy and rocky areas.
Common Wolf Snake(Lycodon aulicus): A small slender snake found throughout India. In the hills, it occurs at an elevation of about 2000 mts.
Banded Kukri(Oligodon arnesis): A small snake with prominent cross bands on its body. Found all over India and up to an elevation of 200 mts.
Sleder Coral Snake(Callophis melanurus) : A small slim snake found in most parts of India up to an Elevation of 1500 mts.
Common Worm Snake(Typhlina bramina) : A small worm-like snake found all over India. In the hills, it lives up to an elevation of 1000 mts.
Perrotet's Shield-tail Snake(Plectrurus perroteti) : A small snake found in the hills along the west coast of India.
Indian Rock Python(Python molurus) : A large thick snake found in many parts of India up to an elevation of about 2000 mts.
Stripped Keelback (Amaphiesma stalata) : A small to medium-sized snake that is closely related to and resembles the water snake. Found all over India and up to an elevation of 2000 mts. in the hill.
Common Sand Boa (Eryx conicus) : A short thick-bodied snake found in the plains and low hills of India. They are nocturnal and hunt after dark.
Red Sand Boa (Eryx johnii) : A medium-sized snake with a very blunt tail. It is found in the drier tracts of the country.
Bamboo Pit Viper(Trmeresurus gramineus) : A small-sized snake with a triangular head. It prefers cold and mostly found in bamboos and other dense foliage.

Venom

Poison of animal origin, usually restricted to poisons that are administered by biting or stinging and used to capture and, sometimes, aid in digesting prey, or for defence. Thus the poisons secreted by the skin of some toads, or accumulated in the bodies of numerous inedible animals, are ordinarily not considered venoms.

The most familiar venomous animals are certain snakes, insects and spiders. Venomous species occur throughout the animal kingdom, however, including the mammals.

Some have venomous saliva, and the platypus bears poison branches on its hind legs. The severity of venom’s effects depends on several factors, such as its chemical nature, the stinging or biting mechanism involved, the amount of venom delivered, and the size and condition of the victim. For example, all spiders are venomous, but the venoms of most are too weak or minute in quantity to have noticeable effects on humans; in addition, many spiders cannot even puncture human skin.

Venoms can be broadly categorized as hemotoxic or neurotoxic.

No.

Features

Poisonous snake

Non-poisonous snake

Body

Stout, dull coloured and abruptly tapering tail

Slender body, bright coloured, gradually tapering tail

Tail

Flattened or rounded

Always rounded

Belly scales

Broad

Small and do not extend across the entire width

Head

Mostly triangular in shape

Mostly oval or rounded

Head scales

Mostly small

Mostly large

Fangs (Teeth)

Fangs are present. May be grooved or channelized

Fangs missing. All teeth are small in size

Saliva

Toxic

Non-toxic

The effects of insect stings are usually the result of histamines that produce local irritation and swelling. Serums against various venoms can be produced by injecting animals such as horses with sub lethal doses and extracting the immune serum, or antivenin, that the animal body produces. Venoms themselves have occasional medicinal uses; for example, some are used as painkillers in cases of arthritis or cancer, and some serve as coagulants for people with haemophilia.

Differences between poisonous and non-poisonous snake

Non Poisonous Snakes

Poisonous Snakes

Head - Rounded
Fangs - Not present
Pupils - Rounded
Anal Plate - Double row of plates
Bite Mark - Row of small teeth.

Head - Triangle - except Cobra
Fangs - Present
Pupils - Elliptical pupil
Anal Plate - Single row of plates
Bite Mark - Fang Mark

Snake bite :
There are two types of snake bite:

Dry bites – where the snake releases no venom
Venomous bites – where the snake releases venom

The effects of venomous bites may be more severe in children as they are smaller.

Observed Bite Marks Variations:

Poisonous

Non-Poisonous

Two fang marks only with or without oedema

Two Fang marks + other multiple teeth marks + oedema

Single mark only with or without oedema

Only abrasion

Two abrasions with or without oedema

Only ecchymosis patch

Local blood oozing

No marks seen

Multiple teeth mark

Single mark

Only abrasion

Multiple abrasions

Dry bites

Typical symptoms of a dry bite include:

Mild pain at the site of the bite caused by the snake’s fangs, anxiety

If there are no other symptoms, such as swelling, it is probably a dry bite. This is because signs that venom has been injected might not appear until later, up to two hours or more after the bite.

Venomous snake bites:

Symptoms of snake bite where venom is injected include:

Severe pain at the location of the bite, swelling, redness and bruising at the location of the bite, nausea, feeling sick, vomiting, diarrhoea, itchy lumps on the skin, swelling of the lips - tongue and gums, breathing difficulties with wheezing similar to asthma, mental confusion, dizziness or fainting, Irregular heartbeat, dizziness, mental confusion, faintness, collapse and shock, bleeding from the mouth, nose and wounds, vomiting blood or passing blood in urine or stools, muscle paralysis, which can lead to breathing difficulties.

In the most severe cases, a venomous snake bite may cause:

Paralysis, starting with drooping of the upper eyelids and progressing to an inability to breathe or move, shock and loss of consciousness, kidney failure with little or no urine being passed, massive blood loss, due to bleeding from the mouth, nose and wounds, vomiting blood and passing blood in urine or stools, death

Anaphylaxis :

In some people, a snake bite can trigger a severe allergic reaction, known as anaphylaxis or anaphylactic shock. This can occur immediately after a bite or several hours later.

Symptoms of anaphylaxis include:

Swollen face – lips - tongue and throat, swelling in the throat that can cause breathing difficulties, rapid heartbeat, and itchy skin.

Anaphylaxis can also cause a drop in blood pressure, which can lead to shock and cause symptoms such as, Dizziness or mental confusion, faintness, loss of consciousness or collapsing, cold and clammy skin, blindness.

Factors Affecting Snake Bite :

Site: - Bites are more common in lower & upper limbs, bites closer to brain are more dangerous.
Occupation: - Bites are more common in Farmers & Labourers.
Time of bite: - Nocturnal bites are serious. Cobra: - Morning and evening, Krait: - Night, Vipers: - day & night hours.
Size of the snake: - New born snakes are equally dangerous like adults.
Condition of the snake: - If recently casted severe envenoming.
Type of fangs: - More venom is injected in vipers.
Size of the pt.:- Severe envenoming in children due to less body surface area.
Clothes, shoes: - Less envenoming.
Sleep: - Slow envenoming.
Primary aids: - If received less mortality & if not high mortality.
Time since bite: - If delayed admission high mortality.

***

Snake venom

There are four main types of snake venom toxins:

Haemotoxins – attack the circulatory system (heart and blood)

Neurotoxins – attack the nervous system where nerves connect to muscles

Cytotoxins – cause blood and plasma (the clear fluid in blood) to leak into the tissue near the bite, and eventually destroy it

Myotoxins – destroy muscle tissue both at the site of the bite and generally throughout the body.

Cobra, King Cobra, common krait, banded krait mainly neurotoxic.
Russell’s viper, Saw-scaled viper mainly haemotoxic.
Sea snakes Myotoxic

More detail below:

Neurotoxic Venom:

Signs and Symptoms: It is important to note that not all neurotoxic venoms are considered life threatening. Neurotoxic venom is fast acting and is rapidly absorbed, attacking the central nervous system. By attacking the nervous system, the nerves that control breathing are paralysed and death is caused by respiratory failure.
The effects of a neurological bite usually manifest themselves within minutes after a bite due to the small molecular weight of the proteins being transported and absorbed rapidly by the body. The victim experiences progressive weakness.

Death usually results between 5-15 hours, in severe envenomation, death may occur in an hour. The majority of neurotoxic snakes usually belong to the family Elapidae.

Immediate symptoms of a Neurotoxic venom:

A pins and needles sensation occurring at the bite site. This sensation usually spreads rapidly throughout the body, usually within 2-5 minutes after a bite.
There may be minimal swelling around the bite site. Generally however this swelling does not progress further, and is usually restricted to the bite area.
The bite itself is generally not painful, unlike cytotoxic venoms.

Other signs and symptoms of a neurotoxic venom:

As with a cytotoxic bite fang marks are usually a good indication of a potential envenomation. This could either be puncture marks at the site, or a scratch.
A slight discolouration may be present due to the intra-tissue haemorrhage.
The pins and needles sensation manifests itself shortly after envenomation, and depending on the severity of the bite, spreads rapidly throughout the body.
Although the bite itself is generally not painful, the victim usually experiences abdominal and muscle pain.
Drowsiness, Drooping eyelids (Ptosis), Paralysis of neck muscles, Abdominal pain, Speech becomes affected usually within 20 minutes after a bite. Nausea and vomiting, Difficulty in swallowing (Dysphagia), increased salivation, increased sweating, muscle tremors, Mydriasis (dilated pupils), Hallucination and confusion, Low blood pressure (Hypotension).
Tachycardia (increased heart rate), or Brachycardia (decreased heart rate).
Flaccid paralysis, Chest tightness, Respiratory distress, Respiratory muscle paralysis, restlessness, Loss of control over bodily functions, Coma, Death.

Haemotoxins:

Haemotoxins destroy red, oxygen-carrying blood cells, and disrupt the blood's ability to clot. They can also cause a drop in blood pressure, which can result in tissue and organ damage, loss of consciousness and death.

Cytotoxins:

Cytotoxins cause swelling, bruising, blistering and gangrene (death of tissue cells) near the location of the snake bite. This may require plastic surgery or, in severe cases, amputation.

Myotoxins:

Myotoxins can cause permanent damage by destroying muscle cells and causing pain and muscle weakness. They may also damage your kidneys, which filter waste products from your blood, causing your urine to be very dark.

POISONOUS SNAKES:

Indian (Spectacled) Cobra :

Distinctive Features: Medium-sized to large; smooth, shiny scales; wide head and neck; wide black band on underside of neck; distinctive hood marking on top of neck.

The Spectacled Cobra is a smooth-scaled snake with black eyes, wide neck and head and medium body. Colouring varies form black or dark brown to yellowish white. The underside is usually white or yellowish with a wide dark neck band. The body is generally covered with a speckled white or yellow pattern, sometimes forming ragged bands.

The Indian (Monocled) Cobra :

Distinctive Features: Medium-sized; smooth, shiny scales; wide head and neck; distinctive hood marking different from that of the spectacled cobra.

Description: The skin of the Monocled Cobra is shinier, the hood rounder and smaller and the head smaller than is that of the spectacled cobra. The colour varies widely, from yellowish to greenish brown to black, with ragged bands.

King cobra :The king cobra is the world's longest venomous snake, with a length between 3 to 5.6 m (18.5 ft.) and typically weighs about 6 kg.In spite of their large sizes, typical king cobras are fast and active.

The skin of this snake is olive-green, tan, or black, and it has faint, pale yellow cross bands down the length of the body. The belly is cream or pale yellow, and the scales are smooth. The head of a mature snake can be quite massive and bulky in appearance, though like all snakes, they can expand their jaws to swallow large prey items. The male is larger and thicker than the female. The average lifespan of a wild king cobra is about 20 years.

A king cobra, like other snakes, receives chemical information via its branched tongue, which picks up scent particles and transfers them to a special sensory receptor located in the roof of its mouth. This is similar to the human sense of smell. It also uses its keen eyesight - king cobras are able to detect moving prey almost 100 m [330 feet] away.

King cobras are able to hunt throughout the day, although it is rarely seen at night.

Defence :

The king cobra can be highly aggressive. When concerned, it rears up the anterior portion (usually one-third) of its body when extending the neck, showing the fangs and hissing loudly. It can be easily irritated by closely approaching objects or sudden movements. When raising its body, the king cobra can still move forward to strike with a long distance and people may misjudge the safe zone. The king cobra may deliver multiple bites in a single attack.

A good defence against a cobra for anyone who accidentally encounters this snake is to slowly remove a shirt or hat and toss it to the ground while backing away.

Venom :

The venom of the king cobra consists primarily of neurotoxins, but it also contains cardio toxic and some other compounds.

This species is fully capable of delivering a fatal bite and the victim may receive a large quantity of venom with a dose anywhere from 200–500 mg or even up to 7 ml. large quantities of antivenom may be needed to reverse the progression of symptoms developed if bitten by a king cobra.

During a bite, venom is forced through the snake's 1.25 to 1.5 cm fangs into the wound, and the toxins begin to attack the victim's central nervous system. Symptoms may include severe pain, blurred vision, vertigo, drowsiness, and paralysis. Then cardiovascular failure and the victim fall into a coma. Death soon follows due to respiratory failure. Moreover, envenomation from king cobras is clinically known to cause renal failure as observed from some snakebite precedents of this species.

Untreated bite has a mortality rate of 50-60%. Bites from a king cobra may result in a rapid fatality which can be as early as 30 minutes.

Cobra Facts:

King Cobras are just one type of cobra.
King Cobras are the only snake in the world that builds a nest for their young, just like a bird, but on the ground.
Cobras are the only snake in the world that can spit their venom, and they are accurate up to about half their own length into the eyes of its victims, causing temporary blindness and great pain. Venom coming in contact with human eyes causes an immediate and severe irritation of the conjunctiva and cornea that, if untreated, may result in permanent blindness.
King Cobras are the longest venomous snake in the world! The average male grows 18 feet long, and some have been known to grow more than 20 feet long.
Cobras are not blind, in fact they see very well even at night.
Cobras typically live to 20 years old or more in the wild.
Cobra’s venom is not the strongest there is, but cobras can inject so much venom in a single bite that they can kill an elephant. Sea snakes have deadlier venom, and rattlesnakes have weaker venom.
Most cobras are shy, and run and hide when people are around. The exception is King Cobras, who are aggressive, and will rear up and stand their ground when challenged.
Cobras are not poisonous, they are venomous. This means that even though they have deadly venom in their sacs, the rest of the snake is edible.
Many snake charmers remove the fangs or the venom sacs from their snakes, because it is too dangerous. This practice is illegal, and is considered inhumane to the snake.
Cobras eat birds, fish, frogs, toads, lizards, eggs and chicks, small mammals such as rabbits and rats, and even other snakes.
Cobras are very intelligent, and can learn quickly, which helps them avoid dangerous areas.
Cobras can hear, although they sense sound through contact with the ground much better than humans.
Cobras don't always inject venom when they bite something. They can do a "dry bite" if they want to.
Baby cobras have full strength venom and can defend themselves fully like their parents.
A common misconception is those baby snakes are deadlier than adults. While not proven scientifically, it would seem that an adult cobra can control the amount of venom delivered, if any, with each bite, depending on the threat it feels. A baby snake has no control over the amount of venom delivered by its bite, thus always giving a full dose. A baby cobra is fully able to defend itself in as little as three hours after entering the world.

The best special medicine given to cobra bite victims, called "antivenin", is made from cobra venom.

Russell's viper : Vipera russelli

Distinctive Features: Medium-sized to large; strongly keeled scales; distinctive bright chain pattern; large triangular head.
Russells Vipers are heavy, rough-scaled snakes with vertical eye pupils and generally a very bright pattern. The body colour is usually brown or yellowish and the pattern is composed of dark, round spots edged with white and black. Colour variation is common, and the best recognition characters are the short, fat body, the triangular-shaped head and very regular chain like pattern. The bright symmetrical spots on Russells Viper's back make them easy to differentiate.

Symptoms:

Pain at the site of the bite and immediately followed by swelling of the affected extremity.

Bleeding is a common symptom, especially from the gums and in the urine, and sputum may show signs of blood within 20 minutes post-bite.

Drop in blood pressure, and the heart rate falls.

Blistering occurs at the site of the bite.

Necrosis is usually superficial and limited to the muscles near the bite, but may be severe in extreme cases.

Vomiting and facial swelling occur in about one-third of all cases.

Kidney failure also occurs in approximately 25-30 percent of untreated bites. Severe disseminated intravascular coagulation also can occur.

Severe pain may last for 2–4 weeks.

Death from septicaemia, kidney, respiratory or cardiac failure may occur 1 to 14 days post-bite or even later.

Saw scaled viper :Echis carinatus

Distinctive Features: small; strongly keeled scales; head wider than neck; dull colour; cross mark on top of head distinctive.
Description: A rough scaled snake with large eyes, wider head than neck and stocky body. The scales are heavily keeled. The body is brown, greyish or sandy with a darker zigzag pattern on the back and a distinct cross or lance mark on the head. The underside is white with brown speckles. The tail is short and stubby. Size ranges between 38 and 80 cm in length, but usually no more than 60 cm.Head distinct from neck, nose very short and rounded.

Venom:

This species produces on the average of about 18 -72 mg of dry venom by weight. The lethal dose for an adult is only 5 mg.

Symptoms:

Swelling and pain, which appear within minutes of a bite.

Swelling may extend up the entire affected limb within 12-24 hours and blisters form on the skin.

Hematemesis, melena, haemoptysis, haematuria and epistaxis

also occur.

Almost all patients develop oliguria or anuria within a few hours to as late as 6 days post bite.

Banded Krait –Bungarus fasciatus :

Distinctive Features: Medium-sized to large; smooth, shiny scales: wide bright yellow and black bands on back.

Description: The Banded Krait is a large, conspicuous yellow and black banded snake with a prominent backbone, blunt tail and rounded head slightly distinct from the body. The bands are faded on the underside.

Common Krait –Bungarus caeruleus :

Distinctive Features: Medium-sized; smooth, glossy scales; head slightly wider than neck: jet-black, usually with distinct white cross lines.

Description: Common Kraits are smooth, glossy bluish-black snakes with the rounded head slightly distinct from the neck. The body colour varies from a dark steely blue-black in a specimen which has freshly shed its skin to a pale faded bluish grey in one just about to shed. There are normally about 40 thin white cross bands. The young and some adults may have white spots along the first third of the backbone in place of the cross lines. The underside is white.

Krait bite - Symptoms &Signs:

Minimal or no local signs, Abdominal Pain, Ptosis, Dysarthria, Dysphagia, Chest pain, quadriplegia, Parotid swelling, Respiratory paralysis, death.

Note:

Slow development of signs generally within 3 to 4 hrs. But delayed signs observed up to 56 hrs.
Slow recovery
Worst type of snake bite.

MANAGEMENT OF SNAKEBITE

Immediate action after bitten:

Remain calm and do not panic.

All snake bites are not poisonous.

Try to remember the snake's shape, size and colour.

Keep the part of your body that has been bitten as still as possible to prevent the venom spreading around your body.

You may want to secure the bitten body part with a sling (a supportive bandage) or a splint (a rigid support that helps keep the body part stable). However, do not make the sling or splint so tight that it restricts your blood flow

Remove any jewellery or watches from the bitten limb because they could cut into your skin if the limb swells

Do not attempt to remove any clothing.

First aid

Stop absorption of venom and prevent life-threatening complications.

Assure the victim (70% of all snakebites are by non-venomous snakes and 50% of bites by venomous species are dry bites)
Immobilize the affected limb (by bandage or clothes to hold splint, but tight arterial compression is not recommended)
Promptly transfer of victim to hospital
Investigations :CBC, BT,CT - 20 min WBCT, Urine, ECG, Bl. Grouping, LFT, Blood Urea, Sr. creatinine,Sr. Na+, Sr. K+, X-ray chest, Coagulation profile, Blood gas analysis etc. should be done.
Tourniquet should not be released immediately before administration of ASV because patient may develop fast & severe envenoming.
Management - General
I.V. saline
TT, antibiotics, anti-inflammatory, anxiolytics, don’t allow pt. to sleep
Observation minimum for 24 hrs. in every case, if doubt observe up to 48 hrs.
Diet advise :- Normal diet if no complications, NBM if pt. has vomiting, GI bleeding or neuroparesis, low K+ & calculated fluids if renal failure.
Management - Specific ASV Schedule
IV route only, polyvalent.
Dose of ASV is still empirical.

Average yield of venom per bite:

Cobra 60 mg., R-Viper 63 mg., Krait 20 mg., Saw-scaled 13 mg.

(Fatal dose 12mg.,15mg.,6mg., 8mg. respectively.)

1 ml of Polyvalent ASV will neutralize 0.6 mg Cobra & R-Viper, 0.45 mg of Krait & Saw-scaled venom.

ASV Sensitivity Test:

20 to 30 min prior to therapy, Not always reliable, Not possible in emergency, Many studies have not recommended. 13% anaphylaxis in personal experience previously.

Now we are using prophylactic 0.25 cc subcut. Adrenaline before ASV (if not contraindicated) & observed drastic reduction in anaphylaxis.

13) अन्य जंगम विषे

वृश्

चिक (Scorpion)

वर्गीकरण : जांगम विष Irritant organic animal poison.

सुश्रुत संहीता कल्पस्थान 8 मध्ये वृश्‍चिक उत्पत्ती (त्याच्या प्रकारानुसार) वर्णन केलेली आहे.

1) गोमय कोथाद्वारे उत्पन्न वृश्‍चिक हे मंद विष वृश्‍चिक.

2) काष्ठ व वीट इत्यादिंच्या कोथाद्वारे उत्पन्न वृश्‍चिक हे मध्य विष वृश्‍चिक

3) मृत सर्पाच्या कोथाद्वारे उत्पन्न वृश्‍चिक हे तीक्ष्णविष वृश्‍चिक आहे.

वृश्

चिक सामान्य विष लक्षणे :

चरक व वाग्भट यांच्या नुसार - वृश्‍चिक दंशानंतर सर्वप्रथम दंशस्थानी तीव्र दाह आणि नंतर शरिरात उर्ध्वभागी भेदवत दाह सर्वत्र पसरतो. पुन्हा दंशस्थानी या वेदना स्थिर होतात. दंशस्थान श्याववर्णी होते.

वृश्

चिक प्रकार, लक्षणे व चिकित्सा :

मंदविष मध्यविष तिक्ष्ण विष (सु.)

उग्रविष (च.)

महाविष (वा.)

12 प्रकार 3 प्रकार 15 प्रकार

दंशपश्‍चात वेदना-कंप, गात्रस्तंभ, कृष्णवर्णी रक्तस्त्राव, दंशस्थानी शोथ- दाह, स्वेद तीव्र मूर्च्छा, जिव्हाशोथ, भोजनावरोध सर्पदंशवत लक्षणे, दाह, ज्वर, रोमरंध्र व मुखाद्वारे कृष्णवर्णी रक्तस्त्राव

चुक्रतेल, विदारीगण सिद्ध तेल-यांचा सुखोष्ण परिषेक, घृताचा सुखोष्ण परिषेक मध्य व तीक्ष्ण वृश्‍चिक दंशामध्ये सर्पदंशवत चिकित्सा करावी. दंशस्थानी प्रच्छान करून रजनी, सैंधव, त्रिकटू, शिरीष फल व पुष्प यांचे चूर्णाने प्रतिसारण करावे.

असाध्य वृश्

चिकदंश लक्षणे :

हृदय, नासा व जिव्हा या स्थानी वृश्‍चिक दंश झाल्यास व‘णातून मांसधातूचे पतन होते. व अत्यंत तीव्र वेदना होऊन मृत्यू येतो.

Modern View - Scorpion

Anatomical consideration -

- Scorpion having crablike appearance with segmented tail.

- Tail ends in broad sac & prominent hollow sting connected to the venom secreting glands.

- The poisonous apparatus of the scorpion.

comprises of sting & associated venom gland.

- The dialated part of sting is called as ampula or vasicle.

It contains a pair of sac like venom glands which open individually by tear shaped apparatus one on each side.

- The sing is movably articulated to tail.

It is controlled by a pair of dorsal & a ventro lateral muscles.

The muscles orginate on the last segment of tail & work / functions antagonistically to each other.

General :

Scorpion are the terrestial anthropods. Found in tropical & subtropical region. 86 species found in India. of which Mesobuthus tamulus ( Indian red scorpion) & Palmaneus gravimanus ( black Scorpion) are the common ones.

Mesobuthus tamulus, is the most lethal species seen florished all over western maharashtra (Konkan)

Scorpion venom -

It contains polypeptides, free amino acids serotonin, hyluronidase, various enzymes acting like trypsinogen.

The polypeptide - is neurotoxic

Also, venom causes inhibition of calcium dependent potassium cannels.

The effect of venom in human is highly variable.

It depends upon :

- species & geographical location.

- the amount of venom injected.

- the age & sensitivity of victim.

- the site of the sting etc.

Clinical manifestations :

They can be divided into two groups.

Severe local pain at the site of sting radiating along with corresponding dermatomes without systemic involvement.
Mild (or absent) local pain but present with severe systemic involvement.

Local pain or benign sting :

Seen in sting by less poisonous scorpion species palmaneus gravimanus (black)
It is characterised by sudden onset of severe excruciating pain at the site of sting.
Local sweating, swelling & fasciculation’s are seen over the part of sting.
Subsequently pain radiates along the involved dermatomes.
Due to severe pain patients is anxious, mild sweating, or transient BP with bradycardia can be noted. but no signs of systemic involvement are seen.

Systemic Menifestations :

These are due to altered ion channed permiability.

Hence affecting ANS.

Parasympathtic stimulation :

Due to parasympathetic stimulation there is vomiting, profuse sweating all over body. Hypersalivation, mydriasis, bradicardia, hypotension, transient ventricular premature beats.

Sympathetic Stimulation :

Characterised by propped up eyes, puffy & anxious face, chest discomfort, perioral paraethesia. Tingling & numbness i.e. paraesthesia all over body, cool extremities, transient systolic murmur of mitral regurgitation. These changes persist for long duration than parasympathetic.

The clinically interesting finding observed is on arrival patient with systemic manifestations have tolerable mild/absent local pain.

but start getting severe intolerable pain as soon as there is improvement in peripheral circulation, warming of cool extremities.

i.e. accompanied with clinical improvement.

Hypertension -

Patient can have raised BP upto 210/160 mm of Hg with sinus bradycardia within 1-4 hrs of sting
Children & occasionally adults with sever hypertension tend to be confused agitated at times have generalized convulsions, transient hemiplegia.
Bilateral extensor planter response severe headaches
Propped up eyes & puffy face - in children suggestive of hypertension crisis.

Pulmonary Oedema -

Occurs 4-36 hrs after sting
Clinically it can be suspected when respiratory rate > 24/min., intractable cough, low volume fast thready pulse, summation gallops, systolic murmurs, basal moist rales.

Causes of death -

Lethal ventricular arrhythmias occur within 15-30 min of sting
Pulmonary oedema.

Investigations -

TLC

Cardiac enzymes - CPK mb

Serum amylase

Serum potassium

Serum calcium

Chest X - Ray

ECG.

Management :

No sting should be taken unless observed for 24 hrs irrespective of species of scorpion involved.

Local pain -

Cut at sting & torniquet
Ice packs over sting
For severe excruciating pain local anasthetia without andrenalin
Wash the wound with water, borax or KMnO4
Repeated injections of local anesthesia are often required for pain relief.
Oral diazepam & NSAIDS with first initial dose of xylocaine can be given to prolong pain relief.

Correction of dehydration :

Dehydration due to vomiting, excessive salivation & profuse sweating should be corrected by continuous oral rehydration solution.

This helps to correct initial hypotension & shock.

IV or hydration by nasal tube may be necessary in Children.

Scorpion antivenin: Though specific antidote.

Can’t reverse or prevent cardiovascular morbidity & mortality.

Not free from anaphylaxis

Prazocin :-

Selective adrenergic receptor blocker.
As alpha receptors play vital role in the pathogenesis of cardiac failure & pulmonary edema due to scorpion sting, hence Prazocin is hlepful.
It’s pharmacological properties can antagonise the haemodynamic hormonal & metabolic effects of Scorpion venaom.
It can be administered by oral route.
It is free from anaphylaxis

Dose - Children - 125 - 250 micro grams.

Adult - 500 micro grams. 3 hourly

Till clinical improvement i.e. upto appearance of pain & other menifestation.

Pulmonary oedema :

Life threatening time limiting emergency needs rapid intervention.
Propped up position.
IV aminophyline 5 mg/kg.
If available - isosorbide buccal spray powder of nitroglycerine rubbed on gums.
Frusemide 10-20 mg - reduce the preload & pulmonary congestion.
IV sodium nitroprusside drip
3-5 micro gm / Kg/min can be started for massive pulmonary oedema & raised under caution.
Cardiac arrhythmias -
Mexiletine is drug of choice
IV amidoarone can be used with caution.

Atropine, steroids, antihistamines, b blocker, Ca channel blockers, excessive diaretics, adrenalive & narcotics should be avoided.

अलर्क विषबाधा

वर्गीकरण : जंगम विष - दंष्ट्राविष- Animal Poison-Neurotic Poison

अलर्क विषग्रस्त प्राण्याची लक्षणे :

कफप्रधान वातादि दोष प्राण्यांच्या संज्ञावह स्त्रोतसाचा आश्रय घेऊन संज्ञानाश करतात आणि धातूंमध्ये अत्याधिक क्षोभ उत्पन्न करतात त्यामुळे लालास्त्राव, अंधत्व, बाधीर्य, निष्प्रयोजन इतस्तत: सगळीकडे पळणे,पुच्छ-हनु-स्कंध-शिर शिथिल होणे व शिरोरूजा, निर्माण होते आणि असा प्राणी दिसेल त्याला दंश करतो.

अलर्क विषग्रस्त मनुष्याची लक्षणे :

दंशस्थानी कण्डू, तोदवत वेदना, वैवर्ण्य, संज्ञानाश, क्लेद, भ्रम, दाह, आरक्तता, शोथ, ग्रंथी इत्यादी लक्षणे उत्पन्न होतात.

वृद्ध वाग्भटांनी जो रूग्ण श्‍वानवत् चेष्टा करतो तसेच जलाचे दर्शन, स्पर्शन अथवा शब्दाने देखील त्रस्त होतो तो असाध्य समजावा असे म्हटले आहे. यालाच ‘जलसंत्रास’ असे संबोधले आहे.

चिकित्सा :

दंशस्थानी छेद देऊन पीडनाने रक्तनिर्हरण करून त्यास्थानी घृताने दग्ध करावे.

दंशस्थानी अगदलेपन करावे.

पुराण घृत पानार्थ द्यावे.

तीव्र रेचक स्वरूपात अर्कक्षीर द्यावे.

Rabies [Hydrophobia]

Defination : Rabies, is an acute highly fatal viral disease of the central nervous system caused by lyssavirus type I.
It is primarily a zoonotic disease of warm blooded animals, particularly carnivorous such as dogs, cats, wolves etc.
It is transmitted to man usually by bites or licks of rabid animals.
Classical hydrophobia is clinically characterized by a long and variable incubation period.
A short period of illness due to encephalomyelitis ending in death, despite intensive care.

* Mode of transmission -

Animals bites - generally dog bite
Licks - through mucosa and abraded skin
A aerosols -
Person to person - by infected saliva / bite.

Incubation period : Highly variable 4 days to several years.

The incubation period depends upon

Site of bite
Severity of bite
Number of wounds
Amount of virus injected
Species of biting animal
Protection provided by clothing and treatment taken if any.

Pathogenesis :

Rabies virus replicates in muscles or connective tissue cells at or near the site of introduction.
Then it attaches to nerve endings and enters peripheral nerves.
It spreads from the site of infection centripetally via peripheral nerves towards the CNS.
It ascends passively through the nerve associated tissue space.
Following infection of the CNS, the virus spreads centrifugally in peripheral nerves to many tissues, including skeletal and myocardial muscle, adrenal glands and skin.

The salivary gland invasion is crucial for transmission of the virus to another animal or human.

Rabies in Man

Clinical Picture :

Rabies in man is called hydrophobia.

The disease begins with prodromal symptoms such headache, malaise, sore throat and slight fever lasting for 3-4 days.

Sometimes pain and tingling at the site of bite.

Prodromal stage is followed by widespread excitation and stimulation of all parts of nervous system usually in order - sensory system, Motor system, Sympathetic system and mental system.

Sensory system - The patients is intolerant to noise, bright light or a cold draught of air.
Motor system - Examination of motor system may show increased reflexes and muscle spasm.
Sympathetic system - In this system, dilatation of pupils, increased perspiration, salivation, lacrimation etc. are seen.
Mental changes - They include fear of death, anger, irritability, depression. The systems are progressively aggravated and all attempts of swallowing liquid become unsuccessful.
At later stage, the more sight or sound of water may provoke spasm of muscles of deglutition.
This characteristic symptom of hydrophobia is pathognomonic of rabies and is absent in other animals.
The patient may die abruptly during one of the convulsions or may pass on to the stage of paralysis or coma.

* Management of dog bite :

1. Local treatment of wound :

As soon as we know the dog has bitten a person,

the first step is to wash the wound with soap and water,

this will help in reducing number of virus available.

Cleansing : It should be done in running water plenty of soap for at least 5 min.

Chemical treatment : The wound is then cleaned by povidone iodine, ethyl alcohol etc.

Saturing : It is done if the wound is big.

Antirabies Serum : For prevention of rabies local application of antirabies serum or its infiltration around wound has been highly effective.

2) General Treatment :

Inj. TT 0.5 ml im. should be given.
Use of Antibiotics for prevention of opportunistic bacterial infection.
Observe the animal for 10 days. It is important for further guideline of treatment.
Immunization
Vaccination with either ARV, PCEC, HCDC, PVCV should be done.

* Treatment of Rabies :

There is no specific treatment.
The case management include following procedure.
The patient should be isolated in a quiet room for protection from external stimuli such as noise, bright light or cold air. As the external stimuli may precipitate spasm or convulsions.
Relieve anxiety and pain by liberal use of sedatives Morphine in dose 30-40 mg. may be given repeatedly.
If spastic muscular contractions are present use drug with curare like muscle relaxant action.
Ensure hydration and diuresis.
Intensive therapy in form of respiratory and cardiac support may be given.
Patients with rabies are potentially infectious because the virus may be present in the saliva vomits, tears, urine and other body fluids.

Hence, the person attending the patient should take complete precautions and use gloves, face masks, goggles etc.

Vaccines :

- Antirabies Vaccine - S.C. 14 injection.

1. Human Difloid cell vaccine.

2. PCEC - Purified chick embryo cell vaccive.

1 ml. im in deltoid muscles.

0, 1, 3, 7, 14, 30, 90 - (doses on days from bite)

***

मूषक

विष वर्गीकरण : जंगम विष

विषाधिष्ठान - शुक्र, प्रकार - 18(आयुर्वेदानुसार)

लक्षणे :

मूषकाच्या दंत, नख आदि ज्या अंगाला शुक्र लागलेले असते, त्या अंगांचे मनुष्याच्या ज्या अंगास स्पर्श होतो, त्या ठिकाणी रक्त दुष्टी होऊन पिताभता येते, त्यामुळे अनेक स्थानिक व सार्वदेहिक लक्षणे उत्पन्न होतात.

स्थानिक - ग्रंथी, शोथ, कोठ, मण्डलकुष्ठ इ.

सार्वदेहिक - भ्रम, अरूची, शीतज्वर, शूल, अंगशैथिल्य, कंप, पर्वभेद, रोमहर्ष, मूर्च्छा, दीर्घकाल व्रण, दुर्बलता, श्वास, छर्दी इ.

मूषकदंश कृच्छ्रसाध्य असतो आणि जर मूर्च्छा, सर्वांगशोथ, वैवर्ण्य, क्लेद, कर्णबाधीर्य, ज्वर, शिरोगौरव इत्यादी लक्षणे दिसल्यास असाध्य समजावे.

आधुनिक मतानुसार, मूषकात उपस्थित असणार्‍या Bacteria मुळे – Rat bite fever होऊ शकतो.

चिकित्सा :

स्थानिक : दंशस्थानी त्वरित दहनकर्म करावे. त्यानंतर शिरीषादि विषघ्नद्रव्यांचा लेप करावा.

शोधन चिकित्सा : तीव‘ वमन योगांद्वारे शरीरशोधन करावे. गरजेनुसार विरेचन, शिरोविरेचन, अंजन इ. करावे.

शमन चिकित्सा : विविध अगदांचा प्रयोग करावा आणि लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

आधुनिक दृष्टया : Antibiotics, analgesics, Injection TT इ. चा वापर करावा.

***

शतपदी

विषाधिष्ठान - दंष्ट्रा, प्रकार- 8 (सुश्रुत)

लक्षणे :

दंशस्थानी शोथ, शूल, लालीमा, पीटिका, उत्पन्न होतात. तसेच, हृद्दाह, स्वेद, भ्रम इ. लक्षणे उत्पन्न होतात.

चिकित्सा :

दंशस्थानी मधुर द्रव्य (शर्करा, गुड) शतपदीच्या मुखाजवळ टाकल्यास दंश सोडते. त्यानंतर दंशस्थानी हरिद्रा, दारूहरिद्रा, सैंधव व घृत यांचा लेप करावा. तसेच, हरिद्रा, दारूहरिद्रा, गैरीक, मन:शिल यांचा लेप करावा.

आधुनिक मतानुसार, शतपदीच्या 8 जाती मनुष्यासाठी घातक आहेत.

लहान मुले शतपदींना त्यांच्या वेगळेपणामुळे हाताळतात म्हणून ते मुलांसाठी अतिघातक ठरते.

शतपदीचे विष डोळ्यात गेल्यास नेत्रशोथ, लालीमा, Corneal ulcer किंवा अंधत्वही येऊ शकते.

त्वचेच्या संपर्कात आल्यास हे विष विस्फोट निर्माण करते.

प्राथमिक चिकित्सा - जलाने धावन करावे. नेत्रगत लक्षणांची चिकित्सा लाक्षणिक स्वरूपात करावी.

मक्षिका

विषाधिष्ठान - मुखसंदंश

प्रकार- सहा (सुश्रुत)

लक्षणे :

मक्षिका दंशामुळे शोथ, दाह, कण्डू ही लक्षणे उत्पन्न होतात. यांपैकी स्थालिका व काषायी यांचा दंश प्राणहर आहे त्यांच्या दंशाने दंशस्थानी कुष्णवर्णी पिटीका उत्पन्न होते. ज्वर येतो व मनुष्य मृत्यू पावतो.

चरकाचार्यांनी ज्वर व मूर्च्छा ही दोन लक्षणे वर्णन केली आहेत.

चिकित्सा : दंशस्थानी पीडन करून मुखसंदंश काढून टाकावी. त्यानंतर शामक अगदांचे लेप करावेत.

आधुनिक मतानुसार, अनेक विषारी मक्षिकांचा अभ्यास करण्यात आलेला आहे. त्यापैकी अफ्रीकेत सापडणारी त्से-त्से माशी निरनिराळ्या प्रकारचे ज्वर व Sleeping sickness उत्पन्न करते.

***

गृहगोधिका

विषाधिष्ठान - दंष्ट्रा व नख

प्रकार - सहा (सुश्रुत)

लक्षणे - विषारी गृहगोधिका दंशाने शोफ, तोद व स्वेद ही लक्षणे निर्माण होतात.

सहा प्रकारांपैकी सर्षपिका ही प्राणहर गृहगोधिका आहे.

चिकित्सा : रजन्यादि अगद, दशांग अगद यांचा वापर करावा.

आधुनिक मतानुसार, Lizard च्या विषाक्त जाती भारतात आढळत नाही. विषाक्त Lizards या पश्‍चिम मेक्सिको व मध्य अमेरिकेत आढळून येतात.

दंश लक्षणामध्ये दंशस्थानी तीव्र वेदना, स्थानिक लसिका ग्रंथी शोथ ही लक्षणे दिसतात तर सार्वदेहिक लक्षणांमध्ये स्वेदप्रवृत्ती, कर्णनाद, हृल्लास, छर्दी, ECG changes, दौर्बल्य इ. लक्षणे दिसतात. त्यांची लाक्षणिक चिकित्सा केली जाते.

***

पिपीलिका

विषाधिष्ठान - मुखसंदंश, प्रकार- सहा (सुश्रुत)

लक्षणे - दंशस्थानी शोथ, तीव्र दाह ही लक्षणे दिसतात.

चिकित्सा - कृष्णवल्मिक मृत्तिका (वारूळाची काळी माती) गोमूत्रात भिजवून दंशस्थानी लेप करावा.

आधुनिक मतानुसार, दंशस्थानी शोथ, दाह, कण्डू, विस्फोट इ. लक्षणे वर्णन केली आहेत.

अनेक ठिकाणी दंश झालेला असल्यास किंवा अनेक पिपीलिकांना एकाच वेळी दंश केलेला असल्यास तसेच allergic लोकांमध्ये हृल्लास, छर्दी, स्वेद, cyanosis, श्‍वास ही लक्षणे उत्पन्न होऊ शकतात.

यांची चिकित्सा करताना दंशस्थानी शीत उपचार hydrocortisone चे स्थानिक लेपन, मुखाद्वारे anti histimines चा वापर करावा.

***

मशक

विषाधिष्ठान - मुखसंदंश, प्रकार-पाच (सुश्रुत)

लक्षणे : तीव्र स्वरूपाचा कण्डू.

पार्वतीय मशकाचा दंश असाध्य वर्णन केला आहे.

चिकित्सा : वारूळाची काळी माती गोमूत्रात मिसळून लेप करणे.

आधुनिक मतानुसार, मशक हे मलेरिया, फिलारियासिस, यलो फीवर, डेंग्यू इ. आजार पसरवण्यासाठी Vector चे काम करतो.

***

मण्डूक

विषाधिष्ठान : दंष्ट्रा व नख

प्रकार - 8 (सुश्रुत)

लक्षणे : दंशस्थानी कण्डू, मुखातून पीतवर्णी फेनस्त्राव

चिकित्सा : मेषश्रुंग्यादि अगद (सुश्रुत) लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

***

लुता

विषाधिष्ठान : लालास्त्राव, मल, मूत्र, मुखसंदंश, नख, शुक्र, आर्तव.

प्रकार : 16 सुश्रुत - यापैकी 8 कृच्छ्रसाध्य, 8 असाध्य

लक्षणे : दंशस्थानी कोथ, रक्तस्त्राव, ज्वर, सर्वांगदाह, अतिसार, त्रिदोषज विस्फोट, मण्डलकुष्ठ, श्यावशोथ इ. निर्माण होतात.

चिकित्सा :

सविष लुतेद्वारे दंश झालेला असल्यास दंशस्थानी छेदन करावे.

नंतर विविध अगदांचे लेपन, धावन, दहन, परिषेक, रक्तमोक्षण, वमन, विरेचन, नस्य, अंजन, धूम, बस्ती इत्यादी आवश्यकतेनुसार करावेत.

आधुनिक मतानुसार 34000 पेक्षा अधिक spiders च्या जाती-प्रजाती आहेत. त्यापैकी फारच थोड्या मनुष्यासाठी घातक आहेत.

यांच्या दंशाने neurotoxic व haemotoxic लक्षणे निर्माण होतात त्यात प्रामुख्याने दंशस्थानी दाह, तोदवत वेदना, बाधीर्य, शोथ निर्माण होतात. तर काहींमुळे दंशस्थानी कोथ उत्पन्न होतो.

***

कीट

विषाधिष्ठान : लालास्त्राव, मूत्र, मल, मुखसंदंश, नख, शुक्र, आर्तव

प्रकार - एकुण 67 (सुश्रुत)

वातज पित्तज कफज सन्निपातज

18 24 13 12

लक्षणे : वातज, पित्तज आदि प्रकारानुसार तद् दोषांची लक्षणे-व्याधी उत्पन्न होतात.

चिकित्सा : स्वेदन, लेपन, परिषेक इ. करावे. मूर्च्छा असल्यास शीतोपचार करावेत.पुन्हा पुन्हा शोधन करून विषघ्न उपचार करावे. तीक्ष्ण दंशामध्ये सर्पविषाप्रमाणे चिकित्सा करावी.

14) प्रदुषणजन्य विष

Poisoning due to pollution

Poisoning due to pollution can be considered as another special type of poisoning.

Use of other poisons is done for specific intention by an individual but poisoning due to pollution is not under control of a single person.

Many chemicals are released in atmosphere from industries and household wastes. They pollute air, water and soil. As these are important for maintenance of ecological balance and social health, the problem should be considered seriously.

This problem is a social problem, it cannot be solved individually. Water purification can be done at smaller scale. But air, soil etc. can't be purified totally. Hence to fight with those we have to increase our immunity.

Poisoning due to pollution can be considered as pollution or contamination of air, soil & water.

Water Pollution :

Pure uncontaminated water does not occur in nature.

It contains impurities as natural impurities and man-made or unnatural impurities.

Natural impurities : These are not essentially dangerous.

There are :

Dissolved gasses (e.g. nitrogen co2, H2s, etc.)
Dissolved minerals (Mg, Na, etc)
Suspended impurities. (Sand, mud, clay)
Microscopic organism.

Unnatural impurities : These occur due to human activity-urbanization & industrialization.

These are :

Sewage-containing decomposable organic matter and pathogenic agent.
Industrial and trade waste- containing, toxic agents ranging from metal salts to complex synthetic organic chemicals.
Agricultural pollutants - Heat and radioactive substances.

Water related diseases :

They can be called as water borne diseases.

A) Biological

1)Presence of infective agent

Viral

Viral hepatitis, poliomyelitis, diarrhea in infants

Bacterial

Typhoid, bacillary dysentery, cholera

Protozoal

Amoebiasis, giardiasis

Helminthic

Round worm, thread worm

Leptospiral

Weil's disease

2) Presence of aquatic host

Snail

Schistosomialis

Cyclops

Guinia worm

B) Chemical e.g. heavy metals, dangerous solvents etc

Spread of infections through stagnant water

Purification of water

Large scale

Storage

filtration

Disinfection-chlorination

Small Scale

Boiling.

Chemical

Disinfection :

Bleaching powder

Chlorine solution

Chlorine tab

Iodine

KMnO4

Air Pollution :

Air pollution is social problem. It cannot be avoided totally. Hence to study the causes and solutions of air pollution is essential to minimize it.

Sources :

Automobiles- emits hydrocarbons, CO, lead, No2, Particulate matter.
Industries.
Domestic sources.
Tobacco smoke.
Miscellaneous.

Air pollutants :

Co Hydrocarbons

So2 Cadmium

lead H2O

Co2 Ozone

Particulate Matter

Effects of air pollutants on human health :

Impair respiratory system.

Oxygen carrying capacity of blood is decreased, fatigability

Loss of memory.

Prevention & control of air pollution :

WHO recommends following procedure.

Prevention to escape toxic substance in ambient air.
Replacing the technological methods causing air pollution by new processes not causing pollution.
Dilution.
Keeping high chimneys.
International action to deal with air pollution on a world wide scale, the WHO has established an international network of laboratories,

for the monitoring and study of air pollution.

Disinfection of air :

Mechanical ventilation.
UV radiations.
Chemical mists : Tri ethelene glycol vapours have been found to be effective bactericides.
Dust control.

Soil Pollution :

India is developing country. Most of the population has occupations related to agriculture. Due to large population demand of food is more for more production. It is essential to use fertilizers, insecticides etc. in agriculture; which affects soil.

Pollutants of air, water also pollute soil.

Causes :

Natural :

Minerals - Cal, Mg, Na, other metal salt etc.
Microscopic organisms.

Unnatural :

Agricultural - fertilizers, insecticides, pesticides.
Industrial waste - Released on open grounds, in river etc.
Household waste - Like soap water, etc.
Due to air pollution - Acid rains can pollute soil.

Effects of soil pollution on human health :

These effects are direct and indirect.

Direct effects occur through soil contaminated water.

Indirect effects occur through food from polluted soil.

Those effects are hormonal defects, GIT disorders, infections etc.

Prevention and control of soil pollution.

Use of fertilizers and insecticides as per expert advice.
Acts regarding pollution should be followed strictly.
Improvement of immunity.

15) विषसंबंधी कायदे Laws related to poison

Poisons act 1919 :

The govt. may prohibit, except under license the import, possession or sale of any specified poison.

Drug and cosmetics act 1940 :

[After the amendment of 1964, it also includes the Ayurvedic and unani drugs.]

The act regulates the import, manufacture, distribution and sale of drugs and cosmetics.

Under this act are constituted the drugs technical advisory board, Ayurvedic and Unani drugs technical advisory board, the drugs consultative committee & central drug laboratory.
No person shall import or manufacture for sale any medicine, unless it is displayed on its label or container either the true formula or a list of ingredients contained in it.
Inspectors can be appointed to inspect the premises where the drugs are being manufactured and he can collect samples.
The biological and other listed products can only be imported under a license.

Narcotic Drugs and Psychotropic substances Act 1985 and Prevention of Illegal traffic in NDPS Act, 1988.

These acts, amend, strengthen and enhance the penalties regarding narcotic drugs of psychotropic substances in relation to their trading and trafficking.

A psychotropic substance in one that alters mental function e.g. LSD, barbiturates etc.

A narcotic drug means cocoa leaf, cannabis, opium etc and synthetic drugs from them.

Pharmacy act 1948 :

This act was enacted for better regulation and practice of pharmacy and for setting up of pharmacy councils.

Accordingly pharmacy council of India and the State Pharmacy Council are formed. Registration of the pharmacists is compulsory.
A person who is not a registered pharmacist cannot compound, prepare, mix or dispense a medicine. However this does not apply to the RMP who dispense drugs for his own patients.

Dangerous Drug Act 1930 :

Dangerous drug - includes coca leaf, hemp, opium and all manufactured drugs.
No one shall cultivate any coca plant or gather any portion of coca plant.
Manufacture or possess prepared opium.
Transport, sell, preparation of opium, heroin, cocaine, coca leaf etc.
Import, Export or transport of opium.
Manufacture medicinal opium or any preparation containing-Morphine or cocaine.

***

Duties of a Registered Medical Practitioner in suspected poisoning

The duties are of two types:

Medical: Care and treatment of patient.
Legal: Assist the police to determine the manner of death.

Doctor should note age, sex, address, date and time of arrival, identification marks etc. of the patient.

In case of suspected homicidal poisoning, Doctor must confirm his doubt before expressing his opinion.

Other Important points :

(a) Try to save the life of the patient and give emergency necessary treatment.

(b) If necessary, the patient should be sent to a better hospital, if possible a government hospital, if the condition of the patients demands and permits the shift.

(c) To take a detailed history of the case – e.g. All symptoms, the progress, it is related to any food or drink ; whether the number of sufferer is more than one, whether any treatment was already given and whether there is any history of previous poisoning.

(d) The doctor should himself record full history of the case, signs, symptoms and progress.

(e) The doctor should collect and preserve the vomitus, stool, urine, clothes stained with poison or vomitus, doubtful container with remaining part of the poison, if any, and if necessary blood, for laboratory investigations.

(f) The doctor should arrange for a reliable attendant of his own choice, for patient.

(g) The doctor should inform the police station of the area about the case irrespective of whether the patient survives or dies and whether it appears to be a case of suicide or homicide or accident.

(h) If death is apprehended then arrangement for recording dying declaration should be made.

(i) In case of death, death certificate should mention about the poisoning or suspected poisoning with recommendation for post-mortem examination.

The doctor in cases of poisoning should not refuse to treat the case due to fear of legality. He should treat the patient efficiently and adhere to the other legal duties like removal of the patient from the source of poisoning, proper collection of the material for analysis, reporting the matter to police officer or magistrate where required, recording of dying declaration if needed, handing over the dead body if the person dies to police for further investigation in the event of death without issuing death certificate.

A doctor in the Govt. job is bound to inform the police officer about the cases of poisoning irrespective of suicidal, homicidal or accidental.

However, if a medical practitioner in private practice is convinced that the patient upon whom he is attending is suffering from homicidal poisoning he is bound under section 39 Cr PC to communicate it to the nearest police officer or Magistrate. Non-compliance is punishable under section 176 IPC. He is not liable for giving notice if case has already been registered with police officer by village head or watchman u/s 40 Cr PC. A private medical practitioner is not bound to supply information on his own according to police officer or magistrate if he is sure that his patient is suffering from suicidal and accidental poisoning because this is not included in section 39 Cr PC. But he has to give information about the case if he is summoned u/s 175CrPC. If he conceals any information he is liable for prosecution u/s 202IPC. If he supplies false information he can be prosecuted u/s 193IPC.

It is advisable to maintain a proper written record of his findings and treatment administered, this is useful to the physician in the court as well. In a suspicious case of acute poisoning, the medical practitioner must try to find out the nature of suspected poison, so that he can at once administer the appropriate treatment and save patient's life. In a case where he suspects slow poisoning by administration of small doses at varying intervals, he should make a very careful note of all the symptoms exhibited by the patient.

A medical practitioner must also preserve any other evidence of suspected poisoning like bottle, cup, glass, piece of paper used for wrapping and dispensing the poison. If he fails to do the same he may be charged u/s 201IPC for disappearance of evidence.

If the patient dies, he should not issue a death certificate, but he should inform the police and hand over the body to the police officer for further investigation.

In case of food poisoning originating from public eatery (canteen, cafe, hotel etc.), public health authorities must be notified.

Imprint

Publication Date: 10-29-2019

Page 1 /